وحدت اسلامی؛ از ادعا تا عمل

دیپلماسی ایرانی: تاریخ وحدت اسلامی چه حرف ها که ندارد و چه تجربه های تلخ و شیرینی! سخن اما این است که چرا این همه از تلخی هایش می گوییم، یعنی وحدتی که نشد و یا نصفه و نیمه شد. 

جمهوری اسلامی ایران بیش از چهل سال است که کوشیده اندیشمندان همگرای تسنن و تشیع را گرد هم آورد و یا با حضور در میدانگاه های بسیاری در جهان، راه وحدت میان مسلمانان را هموار سازد. اما، تو گویی با این همه، هنوز نگرانی و احساس ناکافی بودن اثر فعالیت ها در بخش هایی از جوامع مسلمان در جهان حاکم است و تفرقه و تنازع مذهبی رخت برنبسته و همدلی ها و همنشینی ها چنان نیست که باید باشد.

آیا آرزوهای علمای آگاه جهان اسلام همچون شیخ محمد عبده، سید جمال الدین اسدآبادی، شیخ شلتوت، شیخ محمد غزالی، آیت الله بروجردی، امام خمینی (ره) و دیگرانی که طلایه دار وحدت بوده اند را برباد رفته باید دید؟!

واقعیت این است که آرمان و دستاورد تلاش های فکری و اجرایی علمای پیش گفته و برخی مصلحان دیگر که مکرر نشر یافته، در بینش و رفتار مسلمانان و حاکمان دولت های اسلامی تحقق عملی نیافته و یا حداقل در ساخت اجتماعی محل پرسش است. 

البته که عقائد و آرمان ها محل پرسش نیستند، این کم برخورداری و غفلت ما از آن در عمل است که ایجاد خلاء و مسأله در جامعه می کند و محل اشکال قرار می گیرد.

ناگفته نماند که گفتن های مکرر از عوامل وحدت اسلامی و موانع پیش رو و معرفی ذخائر فکری بر جای مانده در تاریخ اسلامی در این باره و بیان اندیشه پرچمداران وحدت اسلامی هیچ گاه عبث و بی ثمر هم نبوده است، اما چه کسی احساس رضایتمندی کامل از شرایط جهان اسلام در این زمینه دارد؟!

عرصه اجتماعی چه با وحدت و چه با تفرقه و نزاع، چیزی نیست که بی ارتباط با نوع سخن و ادبیات نخبگان فکری و مجریان و حاکمان، شکل و محتوا به خود بگیرد. آیا آنچه در فضای حوزه های علمیه و مراکز دانشگاهی جهان اسلام می گذرد، نوعی وادادگی در این عرصه را نشان نمی دهد و ریشه های افراط گرایی مذهبی نیز ناشی از آن نیست؟ 

گویند وقتی آب در جامعه ای آلوده می شود، باید به سراغ سرچشمه رفت، همه جویبارها را دید و کانال هایی که با خود آلوده کننده ها را حمل می کنند.

آیا مراکز علمی در این باره دچار ضعف علمی اند، یا پیگیری مناسب سیاست های صواب اجرایی از اندیشه شان رخت بربسته و یا رها شده است!؟ و یا نوعی غربزدگی ناخواسته در نظر و عمل، میان دانشمندان و پیروان مذهبی حاکم شده و راه وحدت را ناهموار کرده است؟!

امروزه متفکران غرب، سیاست اسلامی را به اسلام سیاسی تعبیر می کنند؛ غلطی که بحث را به انحراف کشانده و موجب تشویش اذهان شده است. چه کسی در اصل شناخت یکدیگر و تحمل و مدارا که از قرآن کریم و بیان و سیره رسول الله (ص) منتج می شود تردید دارد؟ وقتی قاعده «سیاست اسلام» در میان انبوه اندیشه های وارداتی و قومی و قبیله ای گم شده و یا به باد فراموشی می رود آنگاه است که در اثر کم کاری نخبگان جهان اسلام، دموکراسی غربی نسخه واحدی می شود برای همه جوامع. نمی توان در این شرایط اثر کار رسانه های غربی را نادیده انگاشت که تاروپود زندگی مسلمانان را فرا گرفته است. 

آری، امروزه ریشه دردهای اصلی جهان اسلام، درک نادرست از سیاست اسلامی است که چنان که باید به وسیله علمای اسلامی خوانش نشده و توسعه نیافته است. لذا فاصله ای است از نظر تا عمل که تلاش های اندیشمندان آگاه را کم فایده می کند.

آنچه از آثار این فاصله باید گفت چیزی است که پیش روی ماست؛ جنگ های مذهبی در روزگار ما، چه با زبان و چه در میدان های رزم که باعث شده پای آمریکا و اروپا در جهان اسلام به نام الهیات و دموکراسی گشوده شود.

قرار گرفتن مسلمانان در چنین شرایطی رشد و توسعه تمدن اسلام را با تأخیر مواجه می کند. زدودن آن التهاب و سردرگمی ای که رسانه های غربی ی مجهز به امکانات مالی فزاینده در اثر ناکارآمدی فعالیت اسلامیان ایجاد می کند، آیا جز از دریچه وحدت اسلامی ممکن است؟

حال چه باید کرد؟ 

آگاهی بخشی با همان ندایی که سید جمال الدین و امام خمینی (ره) سردادند و امروزه رهبر معظم جمهوری اسلامی ایران سرمی دهند. اولا باید توانست در عرصه اقتصادی و سیاسی و فرهنگی در جهان، فعال و کارا بود تا از تاثیر فضای رسانه ای غرب در هدایت افکار عمومی کاست. تا به کی مصرف کردن فرآورده های غیر و بی بهره از دستاوردهای داخلی خود؟ البته که بی ارتباط با جهان دیگر نمی توان به رشد و شکوفایی رسید و جمهوری اسلامی ایران باید بتواند در بده بستان های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی تعادل لازم را ایجاد کند تا به تقویت و توسعه امور داخلی خود بپردازد.

وانگهی، چرا این همه نشریات اسلامی که ندای وحدت اسلامی را سرداده اند نتوانستند توطئه های دشمنان را خنثی کنند تا بسیاری از جوامع اسلامی مفاهیمی مانند دموکراسی، عدالت، آزادی، برابری، حقوق بشر و... را از زبان دیگران فهم نکنند. بماند آن گروه از نخبگان و مردم آگاه که گویی همیشه در اقلیت بوده اند! 

یک نظر و پیشنهاد و راه حل عملی

۱- جهان اسلام به مدلی از حاکمیت نیاز دارد که الگوی آن مدینة النبی است، آنجا که خلفای راشدین راهش را رفتند، اما نقطه های تاریک بعد از وفات رسول گرامی اسلام (ص) بیش از همه در دوره معاصر و روزگار ما آتش تفرقه را روشن کرد، در حالی که مسلمانان نقطه های روشن اش را ندیدند و یا رها کردند. و آنچه فراموش شد مدینة النبی بود و در نتیجه بالا گرفتن نزاع های مذهبی که ریشه قومی داشته است. لذاست، که دولت های اسلامی باید الگوی اصلی در حکومت را پیش رو داشته باشند تا جیره خوار چشم و گوش بسته اغیار نباشند و مراقب داشته های راهگشای خویش. اگر سید جمال الدین اسدآبادی بر مراقبت از خلافت عثمانی سخن گفته است، این پیام شامل مسئولان ایران نیز هست که دولت و ملت اش مراقب جمهوری اسلامی باشند. 

۲_ راهکار پیشنهادی این است: تا مادامی که آن مرکزیت دینی و گفتمانی ای که طلایه داران وحدت اسلامی مطرح کرده اند با همت عالمان و زمامداران کشورهای اسلامی به سرانجام نرسد و تا اصل وحدت را یک وظیفه و تکلیف ندانند و بدان معتقد نباشند، این جهان سامانی نمی گیرد و نمی توان انتظاری بیش از آنچه هست را داشت. و تفاهم میان اندیشمندان و به دنبال آن ایجاد ساختارهایی که بتواند سیاستگزاری و برنامه ها را پیش ببرد. گرچه علمای اسلام   و برخی دولت های اسلامی، علی الخصوص جمهوری اسلامی ایران حرکت هایی را در این جهت نشان داده اند، اما موانع اقدام های مناسب همچنان به قوت خود باقی است.