برجام در مسیر مرگ یا احیا؟!

دیپلماسی ایرانی: مذاکرات هسته‌ای و مهمتر از آن احیای برجام اکنون در یکی از پیچیده‌ترین، حساس ترین و در عین حال مبهم ترین دوران خود به سر می‌برد تا جایی که با گذشت 143 روز از بن بست گفت وگوهای وین و حتی با وجود شکست نشست دوحه، این فضای گُنگ عملا هر گونه تحلیل و ارزیابی قطعی را به محاق برده است. مجموعه رفتارهای متعدد، متنوع و متضاد تهران، واشنگتن و دیگر شرکای برجامی عملاً هرگونه گزاره ای را پیرامون شکست قطعی مذاکرات و عدم احیای برجام، نه به طور کامل رد می کند و نه تایید؛ در راستای همین وضعیت مبهم برجامی در حالی که این روزها اخبار و گمازنی هایی از قوت گرفتن شکست کامل مذاکرات احیای توافق هسته ای می گویند، دیروز یکشنبه یکی از اعضای کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس یازدهم از احتمال ازسرگیری گفت وگوهای هسته ای در روزهای آتی سخن گفت. 

یعقوب رضازاده در گفت وگویی با خبرگزاری ایسنا داشته است عنوان کرد: «در چند روز گذشته اعضای کمیسیون امنیت ملی جلساتی با آقای باقری، رئیس تیم مذاکره کننده هسته ای داشتند. طبق مباحث مطرح شده با توجه به تلاش‌های طرف‌های اروپایی برای به نتیجه رسیدن مذاکرات برجام، احتمالا در روزهای آینده دور جدید مذاکرات برگزار خواهد شد.»

آن طور که این عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی عنوان داشته است دور جدید گفت وگوهای احتمالی بر سر احیای برجام در وین، پایتخت اتریش خواهد بود، این در حالی است که برخی کارشناسان این احتمال را مطرح می کردند که دور بعدی مذاکرات دوباره در دوحه و به شکل گفت و گوهای غیرمستقیم جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا با میانجی گری اتحادیه اروپا خواهد بود. لذا اگر گفته های یعقوب رضازاده در مصاحبه اش با خبرگزاری ایسنا نزدیک به واقعیت باشد، مذاکرات در همان فرمت قدیمی خود، یعنی گفت وگوی ایران با ۱+۴ و ایالات متحده پی گرفته خواهد شد.

در این بین جورف بورل نیز از سه شنبه هفته گذشته دور جدیدی از تلاش‌ها برای از سرگیری گفت‌وگوهای هسته ای و احیای برجام را آغاز کرده است. مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا 6 روز قبل از پیش نویس جدیدی در خصوص برنامه هسته ای ایران پرده برداشت که در عین برخواردی ایران در مزایای اقتصادی احیای برجام می تواند به نگرانی های غرب پیرامون برنامه هسته ای جمهوری اسلامی پایان دهد. بورل با استناد به این متن توافق خود از طرف‌های شرکت کننده در مذاکرات به خصوص ایران و آمریکا خواست که این پیش‌نویس را قبول کنند تا مانع بروز «بحران خطرناک» شوند. در همین راستا مهدی ذاکریان در اظهرنظری صریح که با شرق داشت، عنوان کرد: «شکست ابتکار عمل جوزف بورل، چه از طرف ایران یا ایالات متحده به معنی مرگ برجام خواهد بود.»

هر چند جوزف بورل در مقاله ای که به قلم خودش که در فایننشال تایمز به چاپ رسانده بود اذعان داشت که پیش نویس مذکور «ایده آل نیست»، اما به نظر من او (بورل) به عنوان واسطه در این مذاکرات می تواند «بهترین توافق ممکن» در شرایط کنونی باشد. 

کلید واژه «بهترین توافق ممکن» که بورل در مقاله اش به آن اشاره دارد به نحوی گزاره «توافق موقت» را به ذهن متبادر می کند که برخی از تحلیلگران، کارشناسان و ناظران امر در داخل کشور هم به آن امید دارند. چرا که از دیده این طیف یک توافق موقت و حداقلی می تواند بستر لازم را برای نزدیک کردن نگاه های جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا فراهم کند و در ادامه با حل نکات اختلافی باقی مانده به توافق نهایی دست پیدا کرد. اکنون که اختلاف نظر تهران - واشنگتن در گفت وگوهای هسته ای به جدی ترین و شدیدترین حالت خود رسیده است تا جایی که حتی تمایلی برای از سرگیری مذاکرات در دو طرف وجود ندارد، گزاره توافق موقت از آن دست راهکارهایی است که به تعدیل فضای تنش و تخاصم کنونی و خرج از بن بست فعلی منجر شود. در مقابل این نگاه هستند طیفی از کارشناسان که معتقدند که اساساً راهکاری به نام توافق موقت، نه یک راهکار که یک «تله دیپلماتیک» از سوی اروپایی ها و ایالات متحده آمریکا برای جمهوری اسلامی ایران استو چراکه اگر تهران تعهداتی را به نام توافق موقت بپذیرد، می تواند مبنایی برای فشار و محدودیت بیشتر به ایران در ابعاد مختلف باشد، بدون آنکه طرف مقابل و به خصوص دولت بایدن امتیاز جدی به ایران داده باشد. ضمن آنکه این طیف که نگاهی بدبینانه نسبت به توافق موقت دارند، خاطرنشان می کنند که این به اصطلاح راهکار (توافق موقت)، عملاً آمریکا را بدون لغو کامل و گسترده تحریم ها به توافق هسته‌ای باز می گرداند تا بتواند از اهرم مکانیسم ماشه استفاده کند. لذا باید با دیده تردید به متن پیش نویس توافق جوزف بورل نگریست.

نکته مهمتری که در ادامه باید به آن اشاره کرد ناظر به جزئیات توافق بورل است. در مقاله فایننشال تایمز، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا اشاره ای به جزئیات پیش نویس متن توافق مدنظرش نکرده است. اما روزنامه العربی جدید به نقل از منابع نزدیک به روند مذاکرات هسته ای غیرمستقیم ایران و آمریکا با وساطت اتحادیه اروپا و کشورهای عربی خلیج فارس دست به انتشار جزئیاتی در خصوص پیشنهاد مسئول سیاست خارجه اتحادیه اروپا به تهران و واشنگتن زد.

منابع العربی الجدید ادعا کردند که حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران چهارشنبه گذشته در تماس تلفنی با جوزف بورل ملاحظات تهران در خصوص این پیشنهاد را به وی ابلاغ کرده و گفته است که ایران به طور کلی مخالفت‌هایی با طرح دارد، اما تاکنون به طور رسمی مخالفت خود را اعلام نکرده است. این منابع می‌گویند: «مسئولان ایرانی معتقدند که طرح اروپایی چیز مهم و بزرگی به پیش‌نویس توافقی که در مارس گذشته مطرح شده، اضافه نمی کند و پیشنهاد کنونی به طور کافی سه مطالبه اصلی تهران را برآورده نخواهد کرد». منابع العربی جدید پیرامون مطالبات تهران گفته اند: «ایران خواهان گسترش چارچوب رفع تحریم ها، دادن ضمانت های کافی و همچنین اعلان آژانس بین المللی انرژی اتمی مبنی بر بستن پرونده تضمین های مربوط به اختلافات میان تهران و آژانس است؛ اختلافاتی که به سه سایت هسته ای ایران مربوط می شود و آژانس بین المللی انرژی اتمی پیش از این مدعی شده بود که ایران در آن ها فعالیت هسته ای اعلام نشده دارد.»

در ادامه این منابع نزدیک به مذاکرات هسته ای بیان داشتند که پیشنهاد جدید بورل رفع تحریم های بخشی از موسسات و شرکت های وابسته به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نه همه آن ها را شامل می شود و جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا نیز متعهد می شود که دولتش به توافق احترام بگذارد. منابع یاد شده در ادامه تاکید کردند که امیرعبداللهیان به بورل گفته است که ایران از پیشنهادها و ایده هایی که در راستای تکمیل مذاکرات و رسیدن به توافق هستند استقبال می کند و همزمان خواستار انجام مباحثات بیشتر راجع به پیشنهادهای اروپایی و همچنین پیشنهادهای تهران برای رسیدن به راه حل های مشترک است. البته منابع مذکور خاطر نشان کردند که پیشنهاد انجام دیدار میان علی باقری کنی، مذاکره کننده ارشد ایران با انریکه مورا، معاون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا نیز مطرح شده است. این منابع در بخش دیگری تاکید داشتند که وزیر امور خارجه ایران نیز پیشنهادات جدیدی درخصوص مسائل مورد اختلاف به بورل داده است.

در بخش مهمی از این گزارش العربی جدید صراحتا قید شده است که منابع نزدیک به مذاکرات معتقدند که به نظر نمی رسد در آینده ای نزدیک شاهد توافقی باشیم و پیرو آن باید تا ماه سپتامبر و قبل از نشست شورای حکام آژانس در آن ماه منتظر بمانیم و ببینیم که چه اتفاقی رخ می دهد؟» منابع العربی الجدید در پایان گفته اند: تماس های علنی و غیرعلنی قطر و عمان با دو طرف ایرانی و آمریکایی به منظور نزدیک کردن رویکردهایشان ادامه دارد و تحرکات جدیدی درخصوص تبادل زندانیان میان تهران و واشنگتن در حال انجام است.

در حالی که، نه تهران و نه واشنگتن واکنش رسمی مبنی بر پذیرش یا رد پیش نویس بورل نشان نداده اند و صرفا از بررسی متن گفته اند، المانیتور از قول منابع ارشد اسرائیلی نقل کرده است که رابرت مالی، مذاکره کننده ارشد آمریکا به تل آویو گفته «از نظر من (مالی) برجام دیگر مُرده؛ ایرانی ها پیشنهاد جدید بورل را نمی پذیرند.»

در آن سوی داستان رسانه‌های وابسته به سپاه به نحوی از تلاش تهران برای ساخت بمب اتم گفتند. کانال تلگرامی سپاه قدس اعلام کرد که ایران آماده اجرای پروژه فوق سری عماد و ساخت اولین کلاهک اتمی است. کانال‌های تلگرامی وابسته به سپاه پاسداران با انتشار ویدیویی، از ساخت اولین کلاهک اتمی در صورت حمله به نطنز خبر دادند. در این ویدیو که ابتدا در کانال تلگرامی نزدیک به سپاه منتشر شد، آمده است: «بمب‌های اتمی خفته ایران کی از خواب برمی‌خیزند؟ در صورت هرگونه حماقت آمریکا یا رژیم صهیونیستی، جمهوری اسلامی ایران در کوتاه‌ترین زمان ممکن ساخت بمب‌های اتمی را آغاز خواهد کرد.»

در این ویدیو گفته شده است که شروع غنی‌سازی اورانیوم در تاسیسات سری در اعماق فوردو، ایران را در یک قدمی گریز هسته‌ای و ورود به جمع دارندگان تسلیحات اتمی قرار داده است. در این ویدیو تایید شده است که جمهوری اسلامی می‌تواند در مدت زمانی کم برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای جمهوری اسلامی را به یک برنامه تسلیحاتی اتمی تبدیل کند.»

به دنبال انتشار این گزارش تصویری بسیاری بر این باورند که تهران عملا با تاخیر در ازسرگیری مذاکرات، چه در وین یا در دوحه و عدم احیای برجام به دنبال رسیدن به نقطه گریز هسته ای است. در مقابل برخی هم بر این باورند که اساساً آنچه که پیرامون رسیدن ایران به توان ساخت سلاح اتمی طی روزها و هفته های اخیر از زبان مقامات و مسئولین و برخی رسانه ها مطرح شده است در راستای یک بلوف دیپلماتیک با هدف پاسخ گویی در برابر تهدیدات مقامات اسرائیلی و همچنین افزایش توان چانه زنی دیپلماتیک در جهت فشار هر چه بیشتر به طرف آمریکایی برای دادن امتیازهای مدنظر تهران است.

در همین رابطه احمد زیدآبادی در گفت و گویی که با شرق داشت، تاکید کرد: «اگر بخواهیم روی گفته اخیر کسانی چون کمال خرازی تمرکز کنیم از دل آن می توان دو برداشت بیرون کشید؛ اول اینکه ایران توان ساخت سلاح هسته‌ای دارد به نوعی سخن گفتن از امر واقع است. چون به هر حال ایران اکنون به غنی سازی ۶۰ درصدی اورانیوم رسیده است و رساندن آن به ۹۰ درصد کار چندان سختی نیست. این نکته ای است که طرف های مقابل هم بارها به آن اشاره کرده اند. از طرف دیگر می توان گفت که این دست سخنان آقای خرازی به نوعی یک موضع گیری برای اعمال فشار به غرب در جریان مذاکرات است. چرا که اکنون مذاکرات بر سر احیای برجام و پرونده فعالیت‌های هسته‌ای به یک نقطه حساسی رسیده است. روند گفت وگوها با بن بست موقتی روبه رو شده است. از یک سو اروپایی‌ها و آمریکا سعی می‌کنند تا توافق نوشته شده را به ایران تحمیل کنند و در آن سو تهران هم موارد بیشتری را طلب می کند. لذا این ظن وجود دارد که شاید تهران سعی دارد با این گفته ها پیرامون توان داخلی برای ساخت سلاح هسته ای طرف مقابل را تحت فشار قرار دهد تا توافق به مرحله بعد برسد.»

این روزنامه نگار البته در ادامه تحلیلش با شرق به نکته مهمی اذعان دارد. به باور زیدآبادی «بعید به نظر می رسد که اروپایی ها و آمریکایی ها بخواهند در جریان مذاکرات امتیازی بیشتر از این به جمهوری اسلامی بدهند. لذا مانور مقامات ایران بر روی توان داخلی برای ساخت سلاح هسته‌ای یک مانور پرهزینه خواهد بود. ضمنا تقریبا همه بر این واقعیت غیر قابل انکار واقفند که رفتن ایران به سمت ساخت سلاح هسته‌ای به رویارویی نظامی با جمهوری اسلامی منجر خواهد شد و تقریبا در این مسئله هیچ گونه تردیدی وجود ندارد.»

در برابر آنچه زیدآبادی مطرح می کند، مهدی ذاکریان طی گپ و گفتی با شرق معتقد است:« جمهوری اسلامی ایران به این صرافت افتاده است که فعالیت های هسته ای خود را پیش ببرد و در عین حال مذاکرات برجام را کنار بگذارد. یعنی طرح غایی و نهایی تهران پیشرفت هسته ای در چارچوب مواضعی است که سید کمال خرازی و محمد جواد لاریجانی به آن اشاره داشتند.»

این استاد دانشگاه صراحتا عنوان می دارد: «اتفاقا وقتی کسانی چون سید کمال خرازی و محمد جواد لاریجانی در این خصوص (توان ایران برای ساخت سلاح هسته ای)، آن هم در چنین مقطع حساسی این مسائل و مواضع پرحاشیه را مطرح می‌کنند فقط یک نتیجه دارد؛ آماده کردن جامعه جهانی برای پذیرش ایرانی است که در مسیر ساخت سلاح هسته ای گام برداشته  و سعی دارد برنامه اتمی خود را بدون برجام و محدودیتی پیش ببرد. این طیف فکری معتقد است ایران که اکنون غنی سازی ۶۰ درصد را اجرایی کرده باید به سمت غنی سازی ۹۰ درصد هم پیش برود و تا جایی که راه دارد برنامه هسته‌ای ایران پیشرفت کند.»

در این بین نکته مهمتر به واکنش های جهانی به خصوص اسرائیل باز می گردد. پایگاه اینترنتی وزارت امورخارجه ایالات متحده در اطلاعیه‌ دیروز یکشنبه خود اعلام کرد که آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا و بنی گانتس، وزیر دفاع اسرائیل در گفت‌وگوی تلفنی پیرامون موضوعات امنیتی، از جمله آنچه تهدیدات ایران عنوان شده است و همچنین حمایت واشنگتن از امنیت اسرائیل رایزنی کردند. پیش از این گپ وگفت تلفنی بلینکن و گانتس اخیرا ایهود باراک، نخسو زیر اسبق اسرائیل در نشریه تایم مقاله‌ای را به رشته تحریر درآورد که بر حمله یک‌جانبه و گسترده نظامی به ایران تأکید دارد؛ چراکه مقامات اسرائیل معتقدند ایران تا پایان تابستان سال جاری به یک کشور در آستانه هسته‌ای‌شدن تبدیل می‌شود و برنامه اتمی جمهوری اسلامی در حال رسیدن به نقطه‌ای است که به زعم نخست‌وزیر پیشین اسرائیل دیگر یک حمله نقطه‌ای و محدود نمی‌تواند آن را متوقف کند.

در این خصوص فریدون مجلسی در تحلیلی که به شرق ارائه کرد بر این نکته تاکید دارد: « اسرائیل سعی دارد یا اجماع جهانی یا جنگ گسترده را علیه ایران عملیاتی کند؛ چراکه به باور اسرائیلی‌ها علاوه بر پرونده فعالیت‌های هسته‌ای، دو پرونده توان دفاعی و نفوذ موشکی ایران نیز قدرت تهران را به یک نقطه غیرقابل بازگشت و غیرقابل کنترل رسانده است؛ بنابراین برای کنترل ایران و مدیریت رفتارهای تهران باید صرفا به شورای امنیت، بازگشت ایران به فصل هفتم، ایجاد منطقه پرواز ممنوع و حمله نظامی توسل کرد.» البته این دیپلمات اسبق کشورمان سیاست دولت رئیسی را در تاخیر احیای برجام به امید رسیدن به نقطه گریز هسته ای را در شرایط کنونی جایز نمی داند. مجلسی به شرق می گوید: «به ‌هیچ ‌وجه تأخیر در ازسرگیری مذاکرات و عدم احیای برجام نمی‌تواند راهکاری درست و نتیجه‌محور برای این دولت باشد؛ چراکه دولت سیزدهم در یک ارزیابی این تصور را دارد که می‌تواند با تأخیر در ازسرگیری مذاکرات و احیای برجام، شرایط را در نقطه کنونی فریز کرده و ثابت نگه دارد، در صورتی که اگر جامعه جهانی به این ارزیابی نهایی برسد که ایران با تأخیر در احیای برجام به دنبال بازی سیاسی است، عملکردی رادیکال‌تر را با ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت و اجماع جهانی از خود بروز می‌دهد. در عین حال نباید شرایط سیاسی – اجتماعی در داخل کشور را هم از نظر دور داشت که پارامتر بسیار مهمی به شمار می‌رود و باید در تحلیل وزن آن را هم در نظر گرفت.» 

محسن جلیلوند هم در همین رابطه به شرق می گوید که چون طبق گفته وزیر دفاع اسرائیل، ایران تا رسیدن به نقطه گریز هسته‌ای تنها تا پایان تابستان امسال زمان نیاز دارد، تل‌آویو خود را به هر آب و آتشی می‌زند که این مهم محقق نشود. در این راستا نوشته نخست‌وزیر اسبق اسرائیل در تایم مؤید آن است که اسرائیل در جریان سفر جو بایدن به سرزمین‌های اشغالی، چراغ سبزی را  از آمریکا برای هر اقدامی گرفته است و حتی می‌توان شاهد همراهی احتمالی ایالات متحده با اسرائیل در جهت پیگیری واکنش رادیکال با هدف نرسیدن ایران به نقطه گریز هسته‌ای بود. استاد روابط بین‌الملل در ادامه به مقوله وقوع جنگ می‌پردازد و در این خصوص معتقد است: «جنگ حاصل یک رفتار مدیریت‌شده نیست، بلکه نتیجه سوء‌ محاسبه است. حال که رفتار طرفین به یک نقطه شکننده رسیده است، امکان بروز رفتارهای غیرقابل پیش‌بینی و غیرقابل کنترل وجود دارد و به تبع آن نباید احتمال وقوع هر سناریویی، حتی جنگ نظامی را از نظر دور داشت. هرچند این تحلیلگر مسائل بین‌الملل اعتقاد دارد چیزی به نام جنگ گسترده و محدود نظامی علیه ایران کلید نخواهد خورد و صرفا اسرائیل به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، شورای حکام و شورای امنیت سازمان ملل برای اجماع جهانی و بازگشت پرونده ایران به شورای امنیت فشار وارد خواهد کرد.»

با اینحال مهدی ذاکریان در بخشی از گفت وگویی که با شرق داشته است، بیان می دارد: «مسئله ای به نام حمله گسترده نظامی تا پایان تابستان امسال مطرح نیست، بلکه همان دستور کار سابق یعنی ترور، خرابکاری، جاسوسی، حمله موشکی و سایبری در دستور کار اسرائیلی ها قرار گیرد، منتهی با شدت عمل بیشتر.» اتفاقا گفته های دیروز یکشنبه سرلشکر یحیی رحیم صفوی، دستیار و مشاور عالی فرمانده معظم کل قوا در جمع فرماندهان و پاسداران سپاه علی بن ابیطالب(ع) استان قم و مرکز آموزش علویون مبنی بر اینکه نیروهای مسلح بایستی خود را برای مقابله با «جنگ ترکیبی» دشمن آماده کنند، نشان می دهد که تحلیل مهدی ذاکریان در گپ و گفتش با شرق چندان هم دور از واقعیت جلوه نمی کند.
 
در جمع بندی آنچه مطرح شد باید گفت که مجموعه شرایط داخلی، منطقه‌ای و بین المللی آینده مبهم، تیره و پیچیده ای از توافق هسته‌ای به دست می دهد. از این منظر به همان اندازه که احتمال شکست کامل مذاکرات، عدم احیای برجام و به تبع آن رسیدن ایران به نقطه گریز هسته‌ای وجود دارد، می‌توان به از سرگیری گفت‌وگوها و احیای توافق هم امیدوار بود. حال باید دید تحولات روزها و هفته‌های آتی آبستن چه اتفاقاتی خواهد بود؛ احیاء یا مرگ برجام؟