از وین تا دوحه، چرا بایدن دیپلماسی آونگی برجامی دارد؟

دیپلماسی ایرانی: در شرایطی که طی هفته ها و ماه های اخیر دولت بایدن شمشیر خود را برای ایران از رو بسته بود به ناگاه شاهد برگزاری نشست غیرمستقیم بین تهران و واشنگتن در دوحه بودیم. اگر چه این نشست دو روزه هم نتیجه مطلوبی در پی نداشت اما این سوال را در ذهن ایجاد می کند که به چه دلیل یا دلایلی شاهد این تناقض و سیاست آونگی دولت بایدن در قبال ایران و برجام هستیم؟ در گفت وگو با امیرعلی ابوالفتح، کارشناس و تحلیلگر ارشد مسائل آمریکا به دنبال یافتن پاسخ این سوال هستیم که دولت بایدن چرا ضمن تلاش برای صدور قطعنامه در شورای حکام، اعمال چند مرحله تحریم‌های جدید، احیای سیاست گروگانگیری ترامپ با توقیف محموله نفتی ایران در یونان، موضع گیری رسمی در خصوص عدم خروج سپاه از لیست گروه های تروریستی، ناگهان مذاکرات با ایران در قطر را کلید زد؟

اولین سوالی که به ذهن متبادر می‌شود ناظر به تناقض در سیاست خارجی دولت بایدن است. چرا که طی روزها و هفته های اخیر دولت بایدن یک سیاست تهاجمی را در برابر ایران اعمال کرده بود از چند مرحله تحریم‌های جدید گرفته تا احیای سیاست گروگانگیری ترامپ با توقیف محموله نفتی ایران در یونان، موضع گیری رسمی در خصوص عدم خروج سپاه از لیست گروه های تروریستی، تلاش برای صدور قطعنامه در شورای حکام و ...، اما به ناگاه شاهد حضور رابرت مالی در دوحه برای مذاکره با تهران بود. این تناقض دولت بایدن در قبال برجام و ایران ناشی از چیست؟

این مهم ناشی از آن است که بین سیاست اعلامی و سیاست اعمالی دولت بایدن به خصوص در قبال ایران با محوریت پرونده فعالیت هسته ای و احیای برجام یک تناقض فاحش و آشکار وجود دارد. در حالی که در دولت دونالد ترامپ این تناقض وجود نداشت. چون دولت سابق آمریکا همانگونه که در مواضع خود بر جمهوری اسلامی ایران می تاخت در عمل هم همانگونه رفتار می کرد. یعنی دولت ترامپ به واقع اعتقاد داشت که برجام یک توافق بسیار بد است و از هر پتانسیل و ظرفیتی برای توقف و شکست آن استفاده می کرد و حتی کار به ترور سردار سلیمانی هم کشیده شد. اما حرف و عمل دولت بایدن یکی نیست. از یک طرف ضمن انتقاد به سیاست ترامپ و موضع‌گیری‌های رسمی برای مذاکره با ایران و احیای توافق هسته‌ای سخن می گویند، اما در مقابل کماکان سیاست فشار حداکثری و تحریم‌های دولت سابق را اعمال می کنند. بنابراین دولت بایدن نه جسارت و نه توان احیای برجام را دارد و نه اساساً تمایلی برای این کار داشته و دارد که تکلیف برجام را روشن کند. 

پس بلاتکلیفی ایران یکی از اهداف مستقیم این سیاست منتاقض ایران است؟

 بله متاسفانه اکنون این شرایط باعث شده است که ایران هم با نوعی بلاتکلیفی مواجه باشد و به دنبال آن برجام هم پا در هوا بماند. چون همان گونه که گفتم دولت بایدن نه توان و تمایلی برای احیای برجام دارد و نه قدرتی برای ادامه سیاست فشار حداکثری علیه تهران؛ به همین دلیل مطلوب‌ترین سناریو همان فریز و ثابت کردن شرایط کنونی با پیگیری سیاست بلاتکلیفی است. به همین دلیل، هم نشست وین و هم نشست دوحه خروجی ملموسی نداشت.

آیا به دلیل دوگانگی و شکاف بین کاخ سفید و وزارت امور خارجه ناظر به اختلاف نظر جک سالیوان در مقابل رابرت مالی و آنتونی بلینکن شاهد این تناقض در دولت بایدن هستیم؟

 خیر. به نظر من این شکاف به شکل بسیار جدی تری بین دولت بایدن و کنگره آمریکا در جریان است. اما این دوگانگی و شکاف نمی‌تواند باعث تناقض شود. چون رئیس جمهور می تواند با یک سیاست واحد مانع از این شکاف شود. بنابراین مشکل احیای برجام این نیست که شاهد شکاف در کاخ سفید و وزارت امور خارجه آمریکا هستیم و یا تضارب و تضادها آراء بین مقامات آمریکایی در این خصوص زیاد است، هرچند که این مهم در عدم احیای برجام هم موثر است، اما مانع اصلی به مانع‌تراشی های کنگره و فشار سناتورها برای عدم احیای برجام باز می گردد. وگرنه دولت بایدن تمایل دارد که برجام به شکل جدی احیا شود.

ولی حضرتعالی در سوال قبل به عنوان داشتید که دولت بایدن تمایلی برای احیای برجام ندارد؟

بله دولت بایدن تمایلی برای برجام ندارد، چون به دنبال احیای این برجام نیست، بلکه به دنبال برجام سال ۲۰۲۲، ۲۰۲۳ یا ۲۰۲۴ است؛ برجامی که سایر نگرانی های ایالات متحده را هم رفع کند. به همین دلیل است که واشنگتن نه توان و نه تمایلی برای احیای برجام دارد. چرا که از یک طرف فشار کنگره و دیگر مخالفان منطقه ای و فرامنطقه ای برجام دست دولت بایدن را بسته است و از طرف دیگر خود دولت بایدن هم تمایلی برای احیای برجام سال ۲۰۱۵ را ندارد. در صورتی که جمهوری اسلامی ایران تاکید دارد که مذاکرات هسته ای، چه در وین، چه در دوحه و چه در هر جای دیگری تنها باید به احیای برجام سال ۲۰۱۵، نه یک کلمه بیشتر و نه یک کلمه کمتر منجر شود. 

با توجه به شکاف نظر در دولت بایدن، فشار سناتورها و کنگره ایالات متحده آمریکا و دیگر مخالفان منطقه ای و فرامنطقه ای برجام و همچنین عدم تمایل دولت بایدن برای احیای توافق سال ۲۰۱۵ به چه دلیل یا دلایلی آمریکایی ها حاضر به مذاکره غیر مستقیم با ایران در قطر و تغییر محل مذاکرات از وین به دوحه شدند؟

این مسئله بیش از آنکه متوجه طرف آمریکایی باشد به دلیل چراغ سبز طرف ایرانی صورت گرفت. به هرحال جمهوری اسلامی ایران به این باور رسیده است که باید این مذاکرات در یک نقطه به نتیجه برسد. در این راستا را برای کاهش آثار تحریمی هر راهی را مورد آزمایش قرار می دهند؛ چه مذاکرات در وین، چه در دوحه و چه هر جای دیگری و در این مسیر، مذاکره با اعضای ۱+۵، مذاکره غیرمستقیم با آمریکایی‌ها و دیگر شیوه های گفت وگو را هم تست می کنند. چون وظیفه ذاتی دستگاه سیاست خارجی مذاکره است. در این بین برای رسیدن به نتیجه مطلوب شاید ماه ها و حتی  سالها فرصت یاز باشد. از این جهت قدم درستی از سوی تهران در دوحه برداشته شد. چون به نزدیک شدن مواضع دو طرف اصلی مذاکرات یعنی ایران و آمریکا منجر خواهد شد. اگر چه دور اول مذاکرات در قطر به شکست منجر شد اما می‌تواند دوره های بعدی در چند هفته یا چند ماه آینده در خود دوحه، مسقط یا هر کشور اروپایی و غیر اروپایی انجام شود تا اختلافات باقی مانده حل و فصل شود. بنابراین برگزاری نشست در وین، دوحه، بغداد، مسقط یا هر جای دیگری به معنای حصول توافق نیست، بلکه ادامه مذاکرات است که می‌تواند مانند ادوار پیشین گاهی به شکست بکشد و گاهی هم به توافق برسد.

با این تفاسیر آیا تغییر محل مذاکرات می تواند نتیجه مطلوبی در پی داشته باشد چون با توجه به شکست در دوحه به نظر می رسد تا زمانی که نگاه دو طرف در خصوص مذاکرات تصحیح نشود فرقی بین وین، دوحه، مسقط، بغداد، آستانه و ... وجود ندارد؟

ببینید نه محل مذاکره و نه شکل مذاکره به صورت غیرمستقیم یا مستقیم چندان مهم نیست. حتی برخی حواشی مانند اشراف تیم مذاکره کننده به زبان انگلیسی و یا آگاهی به مسائل حقوق بین الملل و روابط بین الملل هم در حاشیه قرار دارد. آنچه که اصل است آن است که چه اتفاقی در واشنگتن و تهران می گذرد. لذا من هم مثل شما معتقدم که فرقی بین وین، دوحه یا هر جای دیگری برای مذاکرات وجود ندارد. تغییر نگاه در طرفین به خصوص در طرف آمریکایی است که تعیین کننده خواهد بود. حتی اگر آقای رابرت مالی و باقری کنی به شکل مستقیم ساعت ها گفت وگو و مذاکره را هم بکنند مادامی که نگاه دو پایتخت تغییر پیدا نکند نمی توان به احیای برجام امیدوار بود. باید دیدگاه پایتخت ها با محوریت تهران و واشنگتن تغییر پیدا کند. به همین دلیل در دولت روحانی هم اتفاق خاصی برای احیای برجام در مذاکرات وین روی نداد، علیرغم آنکه آقای عراقچی به عنوان مذاکره کننده ارشد اشراف خاصی به مذاکرات با زبان انگلیسی داشت و محل مذاکرات هم در وین بود.

اگرچه بعد از شکست مذاکرات دوحه دوباره شاهد انداختن توپ مسئولیت به زمین همدیگر از طرف تهران و واشنگتن بودیم، اما در یک وزن دهی مسئولیت اصلی شکست مذاکرات قطر متوجه ایران است یا آمریکا؟

اولا واقعا نمی توان مشخص کرد که چند درصد از توقف مذاکرات دوحه ناشی از سوء محاسبه آمریکایی‌هاست و چند درصد به دلیل نگاه تهران. در ثای من معتقد نیستم که مذاکرات دوحه به شکست رسیده است. 

چرا؟

 چون مذاکرات دوحه هم در ادامه نشست وین بود و در عین حال نشست دوحه و نشست وین هم ادامه یک پروسه مذاکرات ۲۰ سال بر سر پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران است که در برهه ا‌ی به توقف رسیده و در مقطعی نتیجه داده است. بنابراین شاید این مذاکرات در وین و دوحه خروجی لازم را نداشت، ولی امکان دارد طی چند هفته یا چند ماه دیگر با ترکیب جدیدی و با دستور کار جدیدی در یک کشور جدید مذاکرات از سر گرفته شود. بنابراین ایران، آمریکا و هیچ طرف دیگری رسما از کلمه شکست و توقف کامل مذاکرات سخن نگفتند. حتی شاید مذاکره تا ۶ ماه آینده نشستی صورت نگیرد، اما باز هم شکست اعلام نمی‌شود چون اعلام شکست به معنای آغاز پلن B برای آمریکا خواهد بود؛ اما واقعیت این است که نه جمهوری اسلامی ایران به دنبال پلن B است و نه آمریکایی ها.

به باور شما محوریت این پلن B چیست؛ ارجاع پرونده ایران از شورای حکام به شورای امنیت، بازگشت قطعنامه های سازمان ملل علیه جمهوری اسلامی، رفتن ذیل فصل هفتم، جنگ، فعال شدن مکانیسم ماشه و ...؟

به واقع هیچ کس، حتی کسانی که در آمریکا مسئله پلن B را مطرح می‌کنند هیچ جزئیات و نقشه راهی برای پلن B ندارند. زمانی که در نشست استماع کنگره رابرت مالی از مخالفان احیای برجام پرسید که اگر برجام احیا نشود نقشه جایگزین شما چیست آنها هیچ پاسخی نداشتند. مخالفان برجام فقط سعی می کنند از احیای برجام جلوگیری کنند، اما زمانی که از آنها پرسیده می شود که نقشه جایگزین برای عدم احیای برجام چیست نمی‌توانند پاسخ روشن، دقیق و جزئی را ارائه کنند. بنابراین پلن B گزاره ای کلی و منحرف کننده است که سعی دارد شائبه تنش نظامی یا ارجاع پرونده به شورای امنیت با هدف عقب نشینی تهران در ذهن ایجاد کند. در صورتی که خود مخالفان برجام هم نمی دانند ماهیت پلن B چیست./شرق