بررسی تطبیقی مواضع آذربایجان و ارمنستان در خصوص رفع انسداد از محورهای مواصلاتی

نویسنده: عباس قربانی، کارشناس ارشد حقوق بین الملل و کارشناس زبان انگلیسی، آشنا به زبان فرانسه بوده و متخصص امور قفقاز جنوبی

دیپلماسی ایرانی: بیانیه سه جانبه مورخ 9 نوامبر سال 2020 حاصل نشست و توافق سه جانبه سران جمهوری آذربایجان، جمهوری ارمنستان و فدراسیون روسیه است. این سند نه تنها به جنگ دوم قره باغ پایان داد بلکه ساز و کارهایی برای پایان دادن به دشمنی ها و ارائه راهکارهایی برای ثبات و صلح بلند مدت را نیز معین کرد. آنچه در این مقاله مورد بررسی قرار می گیرد پرداختن به عوامل منجر به انعقاد بیانیه سه جانبه نبوده و تنها ابعاد سیاسی و حقوقی مفاد مورد توافق در این بیانیه را مورد بررسی قرار می دهد. 

لازم به یادآوری است که فارغ از مواضع غیرسازنده و تهدیدهای یک طرفه و گاه متقابل هر یک از طرفین نزاع قره باغ در خصوص تحولات مرتبط با رفع انسداد و تفسیر و نوع برداشت هر یک از آنها از بند 9 بیانیه سه جانبه که به موضوع گشایش مسیرهای مواصلاتی در منطقه می پردازد، متن بیانیه آتش بس به خودی خود به آن اندازه گویا و قابل اتکا است که بتوان در خصوص آینده و سرنوشت اجرای مفاد بیانیه مذکور به گمانه زنی نزدیک به حقیقت پرداخت. نکته بسیار مهم در این گمانه زنی و یا ارائه تفسیر مستقل آن است که همواره در نظر داشته باشیم که اینگونه بنظر می رسد که فدراسیون روسیه نه بعنوان یکی از طرفین نزاع بلکه بعنوان یکی از طرفین موثر در شکل دادن به بیانیه مذکور، در تنظیم و تدوین سند مذکور منافع سنتی و دیرینه روسیه در منطقه قفقاز جنوبی و مناطق پیرامونی آن در در نظر گرفته است. لذا بررسی اجمالی موضوع و نگاه کردن به آن تنها از دریچه تعاملات غیر دیپلماتیک، غیر حقوقی و تهدیدهای لفظی رهبران آذربایجان و ارمنستان نخواهد توانست دیدگاه روشنی در خصوص سرنوشت آتی موضوع رفع انسداد از ارتباطات در منطقه ارائه کند. 

در بررسی سرنوشت رفع انسداد از راههای ارتباطی منطقه و برآیندی که از مذاکرات دو و چندجانبه میان ارمنستان، آذربایجان و روسیه حاصل خواهد شد، بایستی همواره به پس زمینه های دعاوی مطروحه در این زمینه نیز توجه نمود و با استناد به مقبولیت دعاوی مربوطه و امکان قرار دادن و انطباق آن در چهارچوب و متن مندرج در سند سه جانبه به بررسی موضوع پرداخت. لذا در این ارتباط ابتدا متن بیانیه سه جانبه مورد بررسی و پس از آن مواضع هر یک از کشورهای متخاصم در خصوص تفسیر منحصر بفرد خود از بند 9 بیانیه و همچنین اهداف پیدا و پنهان در پس زمینه این دعاوی در کنار متن حقوقی سند مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت تلاش خواهد شد تا نتیجه گیری قابل قبولی از مباحثات مطروحه بعمل آید. بنابر این ابتدا موضوع در چهار محور ذیل مورد بررسی و سپس به نتیجه گیری اجمالی خواهیم پرداخت.

1. مواضع آذربایجان در خصوص رفع انسداد از محورهای مواصلاتی: 

ادعاهای مطروحه از سوی آذربایجان در خصوص ضرورت ایجاد کریدور ارتباطی میان بخش های غربی سرزمین اصلی و بخش های شرقی جمهوری خودمختار نخجوان با ادعاهای واهی ارضی این کشور در هم آمیخته است و بنظر نمی رسد موضوع جنگ 44 روزه قره باغ، دلایل شروع و توقف و نتایج حاصله از این نزاع توجیه گر ادعاهای ارضی و سیاسی طرف آذری باشند. بر مبنای ادعاهای طرف آذری منطقه زنگه زور(Zangezur) که بخشی از خاک آذربایجان بوده که در دهه 1920 به ارمنستان واگذار شده است 1. همانگونه که ملاحظه می شود آذربایجان بطور ضمنی و با تفسیر بسته منحصر بفرد مورد قبول خود علاوه بر درخواست ایجاد کریدور مواصلاتی بین المللی از داخل خاک ارمنستان، بدنبال عینیت بخشیدن به دعاوی ارضی ادعایی خود نیز می باشد. در واقع این کشور تمرکز خود را بر روی پروژه ای جاده ای و ریلی از منطقه زنگه زور قرار داده است. 

بنابر ادعای برخی منابع آذری این کشور تمرکز خود را بر پروژه ای جاده ای و ریلی از منطقه زنگه زور قرار داده است. بر همین مبنا، این کشور و فدراسیون روسیه در حال مذاکره برای ساخت خط آهن عبوری از این منطقه بطول 43 کیلومتر هستند 2. فارغ از صحت و سقم اخبار مذکور، شایان ذکر است که کشور روسیه مالک بخشی از زیرساخت های  ریلی در ارمنستان می باشد. ولی واقعیت آن است که زیرساخت های مذکور در چهارچوب حاکمیت ملی ارمنستان قرار دارند. در نظر طرف آذری با اجرای خط آهن مذکور بخشی از خط آهن میان آذربایجان و نخجوان که در طی دوره اشغال خاک این کشور از سوی ارمنستان تخریب شده بودمجددا بازسازی خواهد شد. همچنین بدنبال تکمیل این خط آهن، آذربایجان قادر خواهد بود بدون هیچ مانعی و در اولین وهله و در چشم اندازی بسته به ایران، ارمنستان و نخجوان دسترسی داشته باشد. این کشور همچنین خواهد توانست در صورت محقق ساختن خواسته های خود(دسترسی به کریدوری بین المللی) که هیچ ربطی به مفاد بیانیه آتش بس ندارد، در چشم اندازی وسیع تر از طریق این خط آهن به ترکیه و اروپا متصل گردد. همچنین این خط آهن فرضی خواهد توانست ترکیه را از طریق آذربایجان نیز به روسیه و از طریق خزر به آسیای مرکزی متصل سازد. همچنین برخی کارشناسان آذری همچون تلمان نصرت اوغلو استاد دانشگاه Hazara در باکو رفع انسداد مورد نظر آذربایجان را برای احیا اقتصادی منطقه و عینیت بخشیدن به ابتکار یک کمربند- یک راه مد نظر رهبری چین بسیار موثر می دانند 3. 

شایان ذکر است خطوط اتصالی مد نظر آذربایجان در چشم انداز آتی خود، ترکیه را از طریق خط آهن قارص به نخجوان و در نهایت از طریق ارمنستان به آذربایجان متصل می کند. بدین ترتیب ارتباطی استراتژیک میان ترکیه و آذربایجان برقرار خواهد شد. از این رهگذر 158 کیلومتر خط آهن میان اوردوباد(Ordubad) و ایستگاه Velidag در شمال نخجوان راه اندازی خواهد شد. سپس خط آهن مذکور از ایستگاه Velidag تا مرز ارمنستان به طول 6/8 کیلومتر ادامه خواهد داشت. علاوه بر این یک خط آهن به طول 166 کیلومتر (103 مایل) از هورادیز تا اوردوباد نخجوان ساخته خواهد شد 4. در همین راستا خط آهنی نیز منطقه Barda تا Agdam به طول 45 کیلومتر احداث خواهد شد. طبق برنامه طرف آذری خط آهنی نیز از آغدام تا خانکندی در دست طراحی می باشد. بنظر می رسد که طرف آذری برای دستیابی به مطامع خود و پاسخ به درخواست طرف ارمنی مبنی بر ضرورت بازگشایی از تمامی موانع مواصلاتی، با بازسازی خط آهن Ijevan تا Qazax که شمال شرقی ارمنستان را به شمال غربی آذربایجان متصل و امکان اتصال ارمنستان به روسیه و گرجستان از طریق خاک آذربایجان را برقرار می سازد در دست مطالعه داشته باشد. 

2. مواضع ارمنستان در خصوص رفع انسداد از راه های مواصلاتی: 

دیدگاه، تفسیر و برداشت طرف ارمنی از مفاد بند 9 بیانیه نوامبر 2020 در خصوص رفع انسداد از مسیرهای مواصلاتی با دیدگاه طرف آذری فاصله زیادی دارد. در همین ارتباط، نخست وزیر ارمنستان در نشست شورای امنیت این کشور مورخ 17 می 2021 بمنظور بررسی آخرین تنش های مرزی آذربایجان و ارمنستان، در سخنانی خطاب به اعضای نشست، شایعات در خصوص برقراری کریدوری بنام زنگه زور را که از دو سوی استان سیونیک عبور و سرزمین اصلی آذربایجان را به جمهوری خودمختار نخجوان متصل می سازد، رد نمود و در ادامه گفت ارمنستان ارمنستان هیچگاه موضوعی بنام کریدور را بررسی نمی کند 5. در واقع دولت ارمنستان ادعاهای مربوط در این خصوص را از اساس رد نموده و اظهار داشته عبارتی تحت عنوان «کریدور» در سند سه جانبه مورخ 9 نوامبر 2020 وجود ندارد و این موضوع ابدا در مذاکرات مطرح نیست 6. آقای پاشینیان در همین خصوص اظهار داشته که با ایده ایجاد خط آهن شرق – غرب از طریق استان سیونیک که سرزمین اصلی آذربایجان را به نخجوان متصل می سازد مخالفتی ندارد 7. نیکول پاشینیان یکبار دیگر نیز در نشست دولت مورخ 19 می 2021 نیز این موضوع را مورد تایید قرار داده است و این بدان معناست که بر اساس موافقتنامه های موجود، ارمنستان نیز از طریق سرزمین های آذربایجان با ایران و روسیه متصل خواهد شد و البته ارتباط ریلی میان آذربایجان با نخجوان نیز برقرار می گردد. وی در ادامه تصریح می نماید که باز نمودن ارتباطات منطقه ای نه تنها برای ارمنستان بسیار مهم است بلکه یک اولویت برای این کشور است 8. با اینحال پاشینیان تفاسیر در خصوص ارتباط ریلی میان آذربایجان و نخجوان بعنوان کریدوری که حاکمیت ارمنستان از مسیر عبوری را به طرف سوم واگذار کند را رد نموده است 9. در واقع نخست وزیر ارمنستان برای اولین بار از زمان امضای بیانیه سه جانبه آتش بس اعلام نمود ارمنستان انتظار دارد که این خط آهن برای انتقال بار مورد استفاده قرار گیرد و لااقل موضوع تا دستیابی به راه حلی کلی وضعیت اینگونه باشد و پس از آن بحث در خصوص حمل و نقل مسافر از این مسیر نیز ممکن خواهد بود 10. 

تمامی آنچه ذکر شد در حالی است که دولت آذربایجان ضمن پافشاری بر بازگشایی کریدور زنگه زور تعریف خاص خود را از آن دارد و در واقع ایده آذری ها در خصوص مسیر مواصلاتی از طریق خاک ارمنستان، از خط آهنی که بوسیله نیروهای خدمات سرویس امنیت فدرال روسیه کنترل شود متفاوت می باشد. همچنین طرف آذری اشاره می دارد که بیانیه آتش بس سال 2020 نه تنها به بازگشایی مسیر ریلی میان آذربایجان و نخجوان اشاره دارد بلکه بطور مستقیم به ارتباطات حمل و نقلی برای انتقال شهروندان، وسایل نقلیه و کالا در هر دو جهت اشاره کرده است که این خود موضوعی متفاوت از فقط خط آهن برای حمل و نقل کالا است 11. 

بنظر می رسد نقطه نظرات طرف آذری در خصوص شمول استفاده از مسیر مورد نظر در بند 9 بیانیه آتش بس به حمل و نقل افراد و وسایل نقلیه کاملا درست می باشد لیکن نکته قابل تامل آن است که در بیانیه آتش بس هیچ نقطه زمانی مشخصی برای اجرای مفاد بند 9 در نظر گرفته نشده است. در مجموع بنظر می رسد جمهوری ارمنستان با نفس ایجاد کریدور و یا حتی بسط و توسعه آن به حمل و نقل شهروندان و یا وسایل نقلیه مخالفتی نداشته باشد لیکن ایجاد و یا توسعه هر گونه زیرساختی در این ارتباط نبایستی حاکمیت ملی ارمنستان را تحت الشعاع قرار دهد. 

برآیند بررسی های بعمل آمده نشان می دهد آذربایجان دارای ابزارهای لازم حقوقی و سیاسی برای تحمیل کریدور مواصلاتی مد نظر خود به جمهوری ارمنستان نبوده و شرایط منطقه ای و بین المللی حاکم بر قفقاز جنوبی نیز پذیرای چنین تغییر ژئوپلتیک تاثیرگذاری نخواهد بود. علاوه بر این پیروز آذربایجان در جنگ 44 روزه و همچنین گذشته تاریخی منطقه قفقاز جنوبی هیچ محملی برای ایجاد زمینه های حقوقی و سیاسی چنین تحولی بدست نمی دهد ضمن آنکه چنین تغییر ژئوپلتیک عمده ای در راستای بازیگران عمده منطقه ای و بین المللی نبوده و دارای پایه های منطقه لازم نیز نیست. 

منابع:

 1 - http://www.aa.com.tr/en/economy/zangezur-corridor-to-provide-new-link-between-turkey-azerbaijan/22/008

2 - همان

3 - ابتکار یک کمربند – یک راه، برنامه توسعه ای جاه طلبانه برای اتصال آسیا به آفریقا و اروپا از طریق زمین و شبکه های راههای دریایی است که از طریق 6 کریدور و با هدف بهبود و انسجام منطقه ای و افزایش تجارت و تحریک رشد منطقه ای دنبال می گردد.