چالش های پیش روی دولت جدید عراق

نویسنده: دکتر مریم خالقی نژاد، تحلیلگر مسائل خاورمیانه 

دیپلماسی ایرانی: پیروزی مقتدی صدر و به دست آوردن اکثریت در انتخابات عراق دریچه ای از امید را در اذهان مردم این کشور برای تغییر تحولات و حرکت به سمت پیشرفت باز کرده است. این درحالی است که باید دید آیا دولت جدید می تواند مسیری متفاوت تر از گذشته را برگزیند و خدماتی را به مردم خویش ارائه دهد که سرانجام به اعتراضاتی مانند گذشته و انتخابات زودهنگام منجر نشود یا خیر؟

در سنجش میزان عمل و ترسیم چشم انداز هر دولتی نباید از مشکلات مختلفی که در گذشته وجود داشته و گریبانگیر جامعه است غافل شد بنابراین دولت هرچه قدر هم که قوی باشد و در مسیر حل مشکلات اقدام کند بی تردید نیمی از توان خود را باید در جهت مرمت و ترمیم مسیرهای گذشته و هموارتر کردن حرکت به سمت توسعه بیشتر صرف کند. عراق سال های زیادی است که با مشکلات متعددی دست و پنجه نرم می کند. مشکلاتی مانند فساد، ناامنی، دخالت بیگانگان، فقر، عدم دولت ملت سازی و ... از مشکلات ثابت عراق در چند سال اخیر بوده است. در ادامه این مشکلات در سال 2019، هزاران عراقی که از نظام سیاسی خود سرخورده بودند، تظاهرات کردند و خواستار پایان دادن به فساد گسترده ای شدند که ثروت نفتی کشورشان را از بین می برد، هدف این تظاهرات خدمات عمومی بهتر و تغییر در دولت بوده است. نتیجه اعتراضات برگزاری انتخابات جدیدی در 2021 شد که نتیجه آن برخلاف گذشته تصویر جدیدی را به نمایش گذاشت. احزاب ناسیونالیست عراق به عنوان برندگان اصلی ظاهر شده اند و این امیدواری را ایجاد کرده است که دولت جدید سعی خواهد کرد به مسائل بی ثباتی سیاسی، بحران اقتصادی، تورم، بیکاری و غیره رسیدگی کند باید ذکر شود که یکی از مشکلاتی که منجر به دامن زدن به این اعتراضات شده بود نتایج ناشی از پاندمی کرونا بود. همچنین وعده اجرای قانون جدید انتخابات به امیدهای جدید مانند رهبران قبایل، تجار و فعالان جامعه مدنی اجازه داد تا به رقابت سیاسی بپیوندند و احزاب سیاسی سنتی را به چالش بکشند. با این حال علی رغم روند حرکتی دولت جدید، تعدادی از چالش های آینده در مسیر تشکیل و اقدامات کابینه دولت در دو جبهه داخلی و منطقه ای وجود دارد.

چالش های داخلی

پاندمی کووید 19. علیرغم اقدامات قرنطینه، عراق در اواخر ژوئن با افزایش موارد ابتلا به کووید-19 مواجه شد که مشکلات را بر سیستم مراقبت بهداشتی مخاطره آمیز آن افزایش داد و بیکاری جوانان را تشدید کرد و در سال 2019 از 25 درصد فراتر رفت. همچنین باعث کاهش شدید قیمت نفت شد که بیش از 90 درصد از درآمد دولت عراق را تشکیل می دهد. عراق یکی از کمترین میزان واکسیناسیون را در منطقه دارد. عدم بررسی این موارد ممکن است که مشروعیت دولت نوپا را تضعیف کند.

امنیت در مقابل گروهک ها از دیگر موانع دولت جدیداست. از آنجایی که شبه‌نظامیان وابسته به داعش به انجام حملات پراکنده در سراسر کشور اقدام می کردند و به تلفات و خسارات مالی منجر شده، چالش‌های امنیتی یک نگرانی حیاتی است که نیاز به پاکسازی کامل دارد. با این حال، کارشناسان بیان می کنند که دستگیری یا پاکسازی گروه های کوچک بسیار دشوار است. اگرچه عراق در سال 2014 داعش را شکست داد اما عملیات ضد تروریسم حداقل به مدت زمان بیشتری برای از بین بردن تروریست های باقی مانده طول خواهد کشید و نیازمند همکاری با کشورهای دیگر است.

دولت نوپای عراق در قدم بعدی احتمالا با چالش های بزرگی در انجام اصلاحات اقتصادی کوتاه مدت و بلندمدت، مبارزه با فساد، بهبود خدمات اولیه و رسیدگی به بیکاری، تورم و فقر در عراق مواجه خواهد شد. دولت باید به حل مشکلات انباشته شده در طول سال‌ها که دولت قبلی را مجبور به استعفا کرد و همچنین با بحرانی که پس از آن پدید آمد، به ویژه محاکمه معترضانی که در سال 2019 علیه دولت قیام کردند، بپردازد. بغداد بیش از 90 درصد از بودجه خود را از درآمد حاصل از نفت استخراج می کند. بودجه عراق در سال 2021 89 میلیارد دلار بود، با کسری تخمینی 19 میلیارد دلار آمریکا که بر اساس قیمت فروش نفت این کشور محاسبه شد. مهم آن است که از این درآمد برای بهبود زندگی ملت عراق استفاده شود، نه اینکه تحت فشار برخی جناح ها قرار بگیرند و آن را در شبکه های احزاب سیاسی حاکم تقسیم کنند.

چالش دیگر شفافیت در اقدامات مربوط به بازسازی کشور و جلب اعتماد کمک کننده گان خواهد بود. از سال 2003 تا 2014، بیش از 220 میلیارد دلار برای بازسازی کشور هزینه شده است. در دوره پس از داعش، عراق کنفرانس بازسازی را در کویت برگزار کرد که در آن کمک کنندگان مهم و کلیدیِ بین المللی 30 میلیارد دلار متعهد به کمک شدند. تا به امروز بسیاری از وجوه وعده داده شده به دلیل فساد و سوءمدیریت توسط دولت قبل به خوبی مدیریت نشده است. بدون پاسخگویی و شفافیت بیشتر در دولت، شکستن چرخه فساد و ناکارآمدی بسیار دشوار خواهد بود. 

چالش های خارجی

از نظر ارتباطات خارجی کار سخت دولت آن است که باید تعادلی بین ایالات متحده، متحدان عرب، ایران و ترکیه، بازیگران خارجی اصلی فعال در عراق، حفظ کند. با توجه به تعداد و شدت چالش ها، دولت جدید باید مهارت های دیپلماتیک فوق العاده ای برای مدیریت آنها از خود نشان دهد. 

در وهله اول مسیر تنش‌های ایالات متحده و ایران در دوران ریاست جمهوری بایدن و پیشبرد برجام باعث تاثیر بر روابط دیپلماتیک بغداد خواهد شد. ماجرای ترور فرمانده ارشد نظامی ایران در ژانویه 2020 و حملات تلافی جویانه ایران علیه پایگاه نظامی آمریکا در خاک عراق رخ داد که بر امنیت عراق تاثیرگذار است. بر همین اساس بر اساس تجربه، آشکار است که روابط میان ایران و امریکا نیز بر عراق تاثیر خواهد گذاشت. امریکا در پی کاهش نفوذ ایران است و بی تردید سنگ هایی را بر مسیر این روابط پرتاب خواهد کرد. این در حالی است که دولت جدید قصد دارد نوعی تعادل را در روابط با طرفین بر اساس منافع کشور ایجاد کند.

حفظ روابط خوب با ایران و آمریکا به دو دلیل برای دولت جدید بسیار مهم است. اول، برای مذاکره درباره توافقنامه وضعیت نیرو (SOFA) با ایالات متحده، برای خروج نیروهای رزمی خود از عراق. دوم، حفظ و ادامه روابط قوی با ایران است. اگرچه «عدم مداخله در امور داخلی» کشور همچنین باعث ایجاد اعتماد در میان مردم عراق خواهد شد که در اعتراض اکتبر 2019 خواستار حذف نفوذ خارجی در کشور شدند. با این حال، برای دولت جدید کار آسانی نیست.

در حالی که تقاضای خروج ایالات متحده در میان نیروهای الحشد الشعبی، به ویژه پس از حمله هواپیمای بدون سرنشین آمریکا در ژانویه 2020 که منجر به کشته شدن سردار قاسم سلیمانی، رئیس سپاه قدس ایران و ابومهدی المهندس شد، شدیدتر است، توسط دیگران به ویژه کردها واکنش های متفاوتی را ارائه داده اند. همچنین، تقاضا و تمایل تقریبا فزاینده‌ای از سوی کردها و سنی‌ها برای عادی‌سازی روابط با متحد نزدیک ایالات متحده، یعنی اسرائیل وجود دارد که یکی دیگر از تحولات ناخواسته برای ایران و گروه‌های وابسته به آن در عراق است.

در کنار کردها، کشورهای خلیج فارس که عمیقا نگران نفوذ ایران در منطقه هستند، مطمئنا به دنبال راه‌هایی خواهند بود تا مطمئن شوند که دولت جدید به ایالات متحده و متحدانش نزدیک می‌ماند. در واقع، دو قدرت مسلط خلیج فارس، عربستان سعودی و امارات متحده عربی هستند که اسرائیل را به عنوان یک شریک قدرتمند می بینند و مایل به همکاری بیشتر برای مقابله با قدرت منطقه ای یعنی، ایران، هستند.

در حالی که روسیه، همراه با ایران، عراق را صحنه دیگری می‌داند که در آن می‌تواند برای پایان دادن به نظم جهانی به رهبری ایالات متحده و تثبیت مجدد خود به عنوان یک قدرت مسلط تلاش کند، اما با انجام این کار به ثبات عراق آسیب می‌زند. روسیه از تنش ها در روابط آمریکا و عراق برای تسریع خروج آمریکا از منطقه در جهت اهداف خود بهره می برد. 

چالش دیگر بغداد مقابله با ترکیه است که به طور فزاینده ای ثبات عراق را نادیده می گیرد. در سال 2018، رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه، عملیات رسمی را علیه کردها در عراق آغاز کرد که این امر خود به چالش های عظیمی در منطقه کرد نشین عراق منجر شده است و در صورت عدم مدیریت بحران قوی تری را دامن خواهد زد.

در یک جمع بندی از زمان سقوط رژیم صدام در سال 2003، عراق نتوانسته است به ثبات سیاسی دست یابد یا پیشرفت اقتصادی خوبی را داشته باشد. برکناری رژیم صدام، گسل‌های قومی در داخل کشور را آشکار کرد و گروه‌های قومی مختلف برای به دست آوردن قدرت و اعمال آن به نفع خود به مبارزه پرداختند. از آنجایی که شیعیان اکثریت جمعیت عراق را تشکیل می دهند، به دلیل محاسبات سیاسی انتخاباتی توانستند قدرتمندترین پست ها را به دست آورند. شکاف بین اقوام مختلف همچنین منجر به فساد گسترده و حکومت داری ضعیف شده است. همچنین افزایش نارضایتی اهل سنت منجر به ظهور داعش شد. در دو سال گذشته نیز پاندمی کرونا صدرنشین مشکلات این کشور قرار گرفت. برگزاری انتخابات و تشکیل دولت جدید در عراق یک امیدواری هرچند ضعیف را ایجاد کرده است، به ویژه از زمانی که سیاستمداران و رهبران فاسد با اعتراضات گسترده مجبور به استعفا شدند. انتخابات اخیر نیز نتیجه چنین اعتراضاتی بود. نتیجه انتخابات برخلاف گذشته تصویر جدیدی را ارائه کرده است. به همین علت موانع ریز و درشت زیادی بر سر راه دولت جدید عراق وجود دارد که گروهی متبحر و سیاستمدار را می طلبد تا بتوانند مرحله به مرحله از شدت این موانع بکاهند.

منابع: