تحولات سریع افغانستان را دریابیم

دیپلماسی ایرانی: به همان میزان که بحث و گفت وگو درباره مسائل سیاست خارجی طی دوران مناظره های انتخاباتی پژواکی نداشت، در نخستین مصاحبه مطبوعاتی جناب آقای رئیسی، سیاست خارجی حرف اول را زد. با این همه شاید درباره یکی از اولویت های جمهوری اسلامی ایران و حساس ترین مسئله‌ غرب و مرکز آسیا، پرسشی در میان نبود. 

شک نباید کرد برای دیپلماسی، طی دو دهه اخیر پرونده هسته ای مهمترین موضوع بوده اما یقین است تحولات سرزمین های شرقی، لااقل طی ۲۹۹ سال اخیر همواره اسباب حساسیت و توجه دولت های ایران مانده و هست.

برای نگارنده اهمیت این منطقه وقتی آشکار شد که مشغول تصحیح و انتشار کتابی نویافته در قاهره با نام "احوال و حکایات جالب توجه افغانستان و کابل و بخارا و خیوه و خوقند" نوشتۀ میرعبدالکریم بخارایی بودم. نویسنده، میر عبدالکریم، منشی جان بدر برده از جمع اعضای هئیتی دیپلماتیک بود که از منطقه به بابعالی اعزام شده بودند و همگان در مسیر جان سپرده و او به سلامت به مقصد رسیده بود. میزبان، دولت عثمانی از او که از دور دست شرق آمده بود گزارشی از منطقه ای می طلبد که بدان تعلق داشت و میرعبداکریم خامه بر صفحه و نهاده و یکی از نادر توصیفات در باب ژئوپلتیک منطقه را به میراث نهاده است. سخن او در دو قرن پیش چنان بود که جغرافیایی میان کشمیر تا خوارزم و تهران، تختگاه تازه قاجاران تا بدخشان یک واحد سیاسی و امنیتی هستند. در نگاه وی که مشابهش در تاریخ محمدی مستند است؛ تختگاه تهران عمق استراتژیک امیر درانی کابل است و امیر زادگان بخارایی و الی آخر.

دوشنبه وقتی پرسشی در باب آنچه در این منطقه در حال وقوع است، را طی مصاحبه نیافتم سخت متعجب ماندم. آن هم در شرایطی که همه اذعان دارند اقتضای ایران حکم می کند برای رهایی گریبان از تحریم ها، باب همکاری های درون منطقه‌ای را بگشاید. حتی وقتی در پایان، جناب آقای رئیسی فرصت گرفت تا دو نکته گوید و نخست با جامعه ایرانیان خارج از کشور سخن گفت امید یافتم، جمله بعد افغانستان باشد که نبود. 

افغانستان در این زمان با شتابی بیش از تصور اهل حساب و با شیبی ورای انتظار نشستگان در پس پرده حجاب در مسیر "تباهی هستی" خود راهی شده است و برخلاف باور اصحاب سخن، که کمتر آوای فروغلتیدن سهمناک بهمنی چنین سنگین را می شنوند، هستند چشمان نگرانی که می دانند آنچه در حال وقوع است اثری منطقه ای دارد و ای بسا، خواسته و ناخواسته مسیر ریل گذاری دیپلماسی جدید را نیز تغییر دهد.

بدیهی است پرونده گمشده افغانستان از روی میز کوته زمانی نزدیک و در آستانه تغییر چهره سیاسی نظام دیوانی ما یعنی طی چند هفته دیگر محور اساسی تحرک دیپلماتیکی خواهد شد که اگر برای آن اندیشیده نشود، عوارض سنگینی را در پی خواهد آورد.

مصالحه ای نافرجام، همراه با تعهداتی فاقد ضمانت اجرایی، نائره جنگ را در جبهه های  مختلف شعله ور کرده و بخش ها و فرمانداری ها یکی پس از دیگری سقوط می کنند و با هر تصرفی بنا و بنیان نظام اداری مستقر در آن ساحه و فرمانداری منفجر می شود.
 
پیام این رویدادها چیست و چگونه است هدف نخست ویرانی دوایر و ادارات دولتی است؟ 

پاسخ برای ما که تجربه مشابه ویرانی اماکن باستانی و آثار تاریخی از سوی داعش را در غرب ایران داشتیم آن بود که آن زمان خلافت آمده بود تا هویت آدمیان را بزداید و در بستر بی هویتی تاریخ  و خود را معنا کند. این نوبت اما در افغانستان، امارت بر آن است قواعد دیوان و دولت را براندازد تا قالب احکام و حدود را برسازد. پس با ویرانی نمادها و اماکن دولت پیام می دهد تمام آنچه هست از اساس بر نمی تابد و نظمی و نظامی دیگر را چاره می داند.

این رویکرد در جامعه چند قومی، چند فرهنگی و چند مذهبی افغانستان اساس نزاع بوده و هست و از آنجا که اقوام و فرهنگ ها و مذاهب در این سرزمین خاستگاهی فرامرزی دارند، دور نیست اثرات این کشاکش های عنیف اسباب منازعه و تقابلی سخت را در دایره ای به شعاعی بلند، آن گونه که میر عبدالکریم منشی بخارایی دو قرن قبل ترسیم کرد در پی آورد: از کشمیر و بدخشان تا بخارا و خوارزم، مرو و مشهد، و سرانجام تهران و مولتان. 

اثر وضعی این عارضه منطقه‌ای بر بنیان استقرار دوره جدید نظام دیوانی ایران که با این تحولات پرشتاب و پیچیده در افغانستان مقارن شده قابل ملاحظه خواهد بود. نباید تاریخ را نادیده گرفت، مرور تبعات رویداد تلخ مزار شریف با نخستین سال دولت وقت و تازه ایران در ۱۳۷۷ خورشیدی یک نشانه است که نباید از نظر افتد. 

شاید کمی دیر به نظر آید اما ضرورت دارد یک ترتیبات جدی اندیشیده شود و پیش از آن که بهمن سهمناک فرو افتد، موانعی برافراشت تا از شدت آن به میزان مقدور کاست. امید خوانده شود.