مدیریت ناپایدار آب های زیرزمینی ادامه یابد، امنیت آب و غذا نخواهیم داشت

نویسندگان: سمانه اشرف، علی ناظمی و امیر آقاکوچک

دیپلماسی ایرانی: آب های زیرزمینی با تامین 36درصد از آب آشامیدنی و 42درصد از آب کشاورزی، منبع اصلی آب شیرین در سطح جهانی به شمار می روند. در شرایط کنونی «آنتروپوسِن (دوره تاثیرگذاری عمده فعالیت های انسان بر اکوسیستم و ساختار زمین شناختی)»، ذخایر آب زیرزمینی به دلیل تغییرات طبیعی و فعالیت های انسانی به شدت تحت فشار قرار گرفته اند. به طور طبیعی، آب های زیرزمینی به تنوع و تغییر در شرایط آب و هوایی حساس هستند. برای نمونه، افزایش تبخیر به دلیل آب و هوای گرم باعث کاهش شارژ شدن آب زیرزمینی می شود که به ویژگی های چشم انداز مانند پوشش گیاهی و ویژگی های خاک نیز حساس است. به موازات این امر، در دسترس بودن آب های زیرزمینی همچنین تحت تاثیر برداشت آب توسط انسان علتی برای حمایت از فعالیت های مختلف اقتصادی-اجتماعی است. میزان جذب از ذخایر آب های زیرزمینی در سال های اخیر به دلیل افزایش روزافزون جمعیت جهانی و سرانه مصرف آب افزایش چشمگیری داشته است. در ایران، داده های متوسط ماهانه سطح آب زیرزمینی در 478 زیر حوضه و 30 حوضه در ایران ئ بررسی عناصر طبیعی و انسانی تاثیرگذار بر پویایی ذخیره آب های زیرزمینی در سال های 2002 تا 2015 نشان می دهد که کل تخلیه آب های زیرزمینی در این دوره 74 کیلومتر مکعب و تاثیرات آن بر سطح زمین، افزایش شوری خاک در کل کشور و افزایش فرکانس و میزان فرونشست زمین در ارتفاعات هویدا بوده است. 

در حالی که خشکسالی های هواشناسی/هیدرولوژیکی به عنوان محرک عمل و سرعت تخلیه در ذخایر آب های زیرزمینی در سطح کشور را تشدید می کنند، اما کاهش آب های زیرزمینی در مقیاس حوضه عمدتا به دلیل برداشت گسترده آب توسط انسان ایجاد می شود. لازم به هشدار است که ادامه مدیریت ناپایدار آب های زیرزمینی در ایران می تواند به اثرات بالقوه برگشت ناپذیر روی سطح زمین و محیط زیست منجر شود و امنیت آب و غذا و امنیت اقتصادی-اجتماعی کشور را به خطر اندازد.

به رغم فشارهای موجود بر منابع آب زیرزمینی، آنها نقش مهمی در حفظ امنیت آب دارند. در حال حاضر یک سوم جمعیت جهان در مناطق تحت فشار از نظر ذخایر آب شیرین، به ویژه در مناطق نیمه خشک و خشک آسیا، خاورمیانه و شمال آفریقا و همچنین کشورهای مدیترانه ای می کنند. در بسیاری از این مناطق، آب زیرزمینی تنها منبع قابل اطمینان آب است، زیرا آب های سطحی به صورت فصلی یا دائمی وجود ندارند. از آنجا که تقاضا برای آب در این مناطق عمدتا روی تولیدات مواد غذایی متمرکز است و برای نمونه، 85درصد از آب در خاورمیانه به طور انحصاری برای آبیاری زمین های کشاورزی استفاده می شود، در دسترس بودن آب زیرزمینی و امنیت غذایی به طور گسترده در هم تنیده و با امنیت ملی و منطقه ای مرتبط است. در دسترس بودن منابع آب زیرزمینی در یک جهان گرم تر و پرجمعیت تر حیاتی تر می شود، زیرا منابع آب سطحی تحت افزایش دما بیشتر تخلیه می شوند و به افزایش رقابت بر سر منابع آب سطحی باقی مانده می انجامند.

اگرچه نظارت دقیق بر منابع آب زیرزمینی برای تعیین روش های مدیریتی ضروری است، اما نظارت بر آب های زیرزمینی در کشورهای در حال توسعه به خوبی صورت نمی گیرد و یک دلیل عمده آن ماهیت پنهان آب های زیرزمینی و نبود شناخت درباره تاثیرات انسانی بر منابع آب زیرزمینی است. داده های حاصل از تصاویر ماهواره بازیابی جاذبه و آزمایش آب و هوا (GRACE) فرصتی بزرگ برای نظارت بر تغییرات ذخیره آب زیرزمینی و تشخیص تخلیه در مقیاس های بزرگ تر را فراهم کرده است. با این حال، هنوز هم ارزش نظارت بر آب های زیرزمینی به خصوص در مقیاس های حوضه کوچک تر و زیر حوضه قابل بحث نیست. 

در مورد ایران، کشوری که خشکی طبیعی با رشد سریع اقتصادی-اجتماعی، تقاضای روزافزون آب به ویژه برای کشاورزی و مدیریت ناپایدار زمین و آب درهم تنیده، پویایی منابع آب زیرزمینی با استفاده از داده های عمومی وزارت انرژی ایران مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. ویژگی منحصر به فرد این مطالعات، تعیین کمی تغییر در ذخایر آب زیرزمینی و وابستگی آن به محرک های بالقوه طبیعی و انسانی صرفا بر اساس تخمین حوضه و زیر حوضه برای محرک های پویایی طبیعی و انسانی آب های زیرزمینی استخراج شده از شبکه ها در سراسر کشور است. 

نتیجه این بوده که بر اساس میانگین سطح آب زیرزمینی تخمین زده شده در مقیاس حوضه، آب های زیرزمینی ایران در سال های 2002 تا 2015 حدود 74 کیلومتر مکعب تخلیه شده است (شکل 1). این مقدار 1.6 برابر بیشتر از بیشترین سطح ذخایر آب در سطح دریاچه ارومیه (46 کیلومتر مکعب در سال 1996) است که بزرگ ترین دریاچه در خاورمیانه و ششمین دریاچه آب شور روی زمین به شمار می رود. اگرچه در دوره مورد مطالعه، زیر حوضه های محدودی بوده اند که ذخیره آب زیرزمینی در آنها افزایش یافته باشد، همه حوضه های اصلی در این بازه 14 ساله درجاتی از تخلیه آب های زیرزمینی از 20 تا 2600 درصد را شاهد بوده اند. بیشترین میزان تخلیه در حوضه دریاچه نمک (حوضه 1 در شکل 1) مشاهده شده که بیش از 26درصد از جمعیت ایران را پشتیبانی می کند و میزان تخلیه آن در این بازه 14 ساله به 20 کیلومتر مکعب رسیده است. این کاهش 81درصدی ذخایر آب در این حوضه معادل کل تخلیه رخ داده در دشت های مرتفع ایالات متحده در دوران بیشتری کاهش ذخایر آبی آبخوان ایالات متحده در شدیدترین خشکسالی تاریخ آن در سال های 1976 و 1977 است. حوضه تاشک بختگان که 3.5 درصد از جمعیت ایران را پشتیبانی می کند، بالاترین تغییر نسبی را در ذخیره آب زیرزمینی (2600 درصد کاهش) داشته است. کمترین میزان تخلیه (0.01 کیلومتر مکعب) و کمترین تغییر نسبی در ذخیره آب زیرزمینی (20درصد) در حوضه هراز-قره سو در شمال کشور بوده که آب آشامیدنی 4درصد از جمعیت ایران را تامین می کند. در مقیاس کشوری، کاهش ذخایر آب زیرزمینی ایران از سال 2002 تا 2015 برابر با 5.25 کیلومتر مکعب در سال بوده و در بازه زمانی 14 ساله، رشد کلی 1752 درصدی داشته است. این میزان برابر با 92درصد نرخ تخلیه طولانی مدت در دشت های مرتفع ایالات متحده در سال های 1950 تا 2007 ((5.7 کیلومتر مکعب در سال) است.
(این مطلب ادامه دارد.)

منبع: سایت «نیچر» / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34