ایران در کاهش فقر موفق بوده اما در کاهش نابرابری نه

نویسنده: جواد صالحی اصفهانی

دیپلماسی ایرانی: هدف از تحریم های شدید علیه ایران ایجاد فشار بر رهبران این کشور از طریق دشوار کردن زندگی برای شهروندان آن است. این تحریم ها تاکنون در ایجاد بحران اقتصادی و آسیب رساندن به رفاه ایرانی های عادی موفق عمل کرده اند. در این مقاله به تاثیر تحریم ها از سال 2010 بر مصرف خانوار و اشتغال پرداخته شده و طبق نتایج آن، در حالی که درآمد و مصرف خانوار متحمل به شدت آسیب دیده، اما وضعیت اشتغال انعطاف بیشتری داشته است.

ز: توزیع درآمد

ارزیابی تاثیر تحریم ها بر نابرابری درآمد به اندازه فقر ساده نیست. ایران به طور کلی در کاهش فقر، و نه در کاهش نابرابری موفق بوده است. جای تعجب هم ندارد چون توزیع سرمایه انسانی و در نتیجه درآمد کار نابرابر است. به علاوه، ایرانی ها درآمد حاصل از رانت نفت- برخی از طریق انتقال نقدی و یارانه و برخی از طریق دسترسی به قراردادهای دولتی و اعتبار یارانه ای- دارند. سازوکارهای توزیع پیچیده هستند، اما دست کم در دو مورد آخر، افراد با ارتباطات سیاسی از مزیت برخوردار هستند. این شرایط قبل از انقلاب وجود داشت و امروز هم ادامه دارد. نابرابری در دسترسی سیاسی، نابرابری در درآمد حاصل از رانت نفت ایجاد می کند.

اندازه گیری نابرابری کمتر از فقر بحث برانگیز است، زیرا هیچ انتخابی مشابه انتخاب خط فقر در آن وجود ندارد؛ با این حال، از دقت کمتری برخوردار است، زیرا داده های نظرسنجی برای دو سطح بالای درآمدی بسیار کمتر از سطوح پایین درآمدی وجود دارد. این یک آسیب در بیشتر نظرسنجی های خانوار است. در سال 2019 بالاترین درآمد ماهانه که در نظرسنجی هزینه و درآمد خانوار به ثبت رسید، 68 میلیون تومان (کمتر از 8 هزار دلار با نرخ ارز بازار آزاد و حدود 30 هزار دلار با نرخ دولتی) بود. بسیاری از خانواده های ثروتمند ایرانی های آنقدری املاک و مستغلات دارند که درآمد آنها از اجاره بها خیلی بیشتر از این رقم است. کمبود اطلاعات درباره کم-انگاری باعث می شود بحث نابرابری بسیار غیر قابل اعتماد باشد، اما باز هم بررسی از طریق استانداردهایی که به طور یکنواخت در کشورهای مختلف اعمال می شود، می تواند بسیار آموزنده باشد.

شکل 6 مسیر چهار معیار نابرابری درآمد را نشان می دهد: شاخص استاندارد «جینی»؛ نسبت درآمد در دهک بالا به پایین؛ و دو معیار «انتروپی» و شاخص «تِیل» که نزدیک به جینی رفتار می کند؛ و «جی.ای» که به تغییرات در سطوح بالای درآمد حساس تر است. همه این موارد در بیشتر سال ها نابرابری نسبتا قابل توجهی را نشان می دهند. همچنین، این معیارها از نابرابری فزاینده از زمان تشدید فشار تحریم ها حکایت دارند؛ اگرچه امکان ایجاد یک ارتباط مستقیم وجود ندارد.

ح. بیمه سلامت

دسترسی به بیمه درمانی شاخص مهمی برای آسیب پذیری در یک بحران اقتصادی است. افرادی که فاقد چنین بیمه ای هستند در معرض خطر شوک های سلامتی-بهداشتی قرار دارند و این شوک ها می توانند آنها را در فقر فرو برند. داده های نظرسنجی هزینه و درآمد خانوار برای شناسایی افراد با چنین دسترسی استفاده شده است. 

طبق جدول 3، نسبت افرادی که به بیمه بهداشت و درمان دسترسی دارند با گذشت زمان افزایش یافته است؛ حدود 91 درصد از روستاییان و 75 درصد از ساکنان شهری به بیمه دسترسی دارند. بیشتر بیمه ها به صورت عمومی دولتی یا با یارانه ارائه می شوند. فقط حدود 6 درصد از روستایی ها و 21 درصد از ساکنان شهری از بیمه به طور خصوصی استفاده می کنند. به همین دلیل است که در جدول 4 نسبت افراد دارای بیمه در دهک های پایین درآمدی سریع تر از دهک های بالا (65.6-83.4 نسبت به 65-73.5 درصد) افزایش داشته است.

ط: سقوط به ورطه فقر در 2018 و 2019

بررسی های نظرسنجی هزینه و درآمد خانوار پانل های چرخشی هستند و بنابراین فرصتی را برای تجزیه و تحلیل حرکت افراد بین گروه های درآمدی فراهم می آورند. برای تجزیه و تحلیل حرکت افراد به داخل و خارج از محدوده فقر در این سال ها که فشار اقتصادی در اوج بوده، از پانل متشکل از خانوارهایی که در سال های 2018 و 2019 با آنها مصاحبه شده بود و در ترکیب کلی تغییر موقعیت نداشتند، استفاده شده است.

برآورد ورود و خروج از محدوده فقر در جدول 5 ارائه شده و تعریف از محدوده فقر همان خطوطی است که در بررسی های قبلی اعلام شد. اکثریت جمعیت فقیر و غیر فقیر در نمونه متعادل شده سال 2018 در سال 2019 نیز در همان وضعیت پیشین باقی ماندند؛ اما 2976 نفر که در سال 2018 فقیر نبودند، در سال 2019 خود را در فقر یافتند. شمار اندکی از افراد در جهت معکوس حرکت کردند: 1،449 فقیر در 2018 در سال 2019 از محدوده فقر خارج شده بودند. 1527 نفر دیگر هم در سال 2019 نسبت به 2018 به محدوده فقر وارد شدند که این با افزایش نرخ فقر مشاهده شده در شکل 3 مطابقت دارد. (این مطلب ادامه دارد.)

منبع: دانشکده مطالعات پیشرفته بین الملل دانشگاه جان هاپکینز / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34