محرک های سیاسی قدرتمندتر از انگیزه های تجاری در چرخش ایران

نویسنده: الکس واتانکا

دیپلماسی ایرانی: جمهوری اسلامی ایران از سال 1979 در سیاست خارجی خود تنها به صورت پراکنده در صدد ایجاد روابط نزدیک تر با کشورهای منطقه گسترده دریای سیاه بر آمده است. در 30 سال گذشته ایران پیشرفت هایی در ایجاد روابط با کشورهای دریای سیاه داشته، اما واقعیت این است که تعهد متزلزل آن برای ایجاد روابط عمیق با همسایگان شمالی خود به استثنای روسیه به طور قابل توجهی ردپای احتمالی ایران را در منطقه دریای سیاه کاهش داده است.

موفقیت جسته و گریخته ایران در حرکت به سمت روسیه و چین برای جاه طلبی ها در دریای سیاه

پیوندهای تجاری-اقتصادی ایران بعضا به دلیل تنش های سیاسی با غرب و تا حدی هم به دلیل رشد اقتصاد شرق دور، از اوایل سال 2000 به آن سمت تغییر جهت یافت. در سال های اخیر ایران همچنین به سمت روسیه و سایر کشورهای اتحاد جماهیر شوروی سابق گرایش داشته که در اینجا هم زوال روابط با غرب کاتالیزور اصلی بوده است. 

آلمان در گذشته بزرگ ترین شریک تجاری ایران بود؛ موقعیتی که چین اکنون آن را دارست. تا سال 2017 بیش از 75 درصد از صادرات نفت ایران به بازارهای جنوب و شرق آسیا می رسید. یک جدول زمانی ساده گسترش تدریجی توافق های اقتصادی و تجاری ایران و چین را به وضوح نشان می دهد. آخرین توافق استراتژیک بین این دو کشور، یک توافق 25 ساله 400 میلیارد دلاری است که گفته می شود شامل برنامه هایی برای سرمایه گذاری عظیم چین در زیرساخت های ایران مانند بنادر، راه آهن و جاده است. در حالی که تجارت ایران با چین در سال 2019 حدود یک سوم کاهش یافته، پکن هنوز هم حدود یک سوم تجارت بین المللی تهران را به خود اختصاص می دهد. این روند که شخصیت های دانشگاهی ایرانی از آن به عنوان «آسیایی شدن و اروپایی زدایی تحت تحریم» یاد می کنند، در 20 سال گذشته به طور مداوم ادامه داشته است. تصور این است که وضع تحریم های مختلف در رابطه با برنامه هسته ای ایران، سیاست تجارت خارجی این کشور را به سمت آسیا و فاصله گرفتن از اروپا سوق داده است.

همانطور که آزاده ضمیری راد از موسسه امور بین الملل و امنیت آلمان اشاره می کند، برای ایران برتری آسیا یک شرایط طبیعی تر از زندگی بین المللی ارائه می دهد. ایران به خود به مثابه «پیوند» و «تقاطع» طبیعی و مرکزی بین مناطق مختلف ژئو-اقتصادی و کوریدورها در جغرافیای نوظهور ابتکارعمل «کمربند و جاده» چین می نگرد. با این وجود و به رغم چرخش روزافزون به سمت آسیا، ایران همچنان برای مقاومت در برابر فشار تحریم های ایالات متحده به حفظ روابط با اروپا ادامه خواهد داد. در چنین شرایطی، لازم است ایران کشورهای ساحلی دریای سیاه را به نوعی مدنظر داشته باشد چرا که این منطقه پل فیزیکی ایران به اروپای غربی محسوب می شود. در واقع، تهران نه تنها برای تجارت و سرمایه گذاری در صدد تقویت روابط با شرق و به ویژه چین، روسیه ، هند و ژاپن است، بلکه خود را یک قطب مهم تجاری در اوراسیا می داند که خاورمیانه را به بقیه آسیا و اروپا متصل می کند. به این ترتیب، تلاش های ایران برای ادغام در اوراسیا از جمله در ابتکارعمل کمربند و جاده اساسا بخشی از تمایل این کشور به تشکیل یک بلوک اقتصادی در مقابل ایالات متحده است.

گرچه جذب شدن ایران به سمت شرق منطق تجاری مختص خود دارد، اما نمی توان نقش محرک سیاسی را در آن نادیده گرفت. در سه دهه آینده تقاضا برای نفت و گاز در آسیا به طور قابل توجهی افزایش خواهد یافت و این در حالی است که تقاضا در اروپا به دلایل مختلف از جمله منابع جایگزین انرژی جدید، تغییر عادات مصرف کنندگان و سیاست های محیط زیستی دولتی که منجر به فاصله گرفتن از سوخت های فسیلی می شود، به طور قابل توجهی کاهش می یابد. در همین حال، تحریم های آمریکا سبب شده همه امید ایران در زمینه سرمایه گذاری کلان و تجارت در حال حاضر به آسیا باشد و نه اروپا. این دو عامل نشان دهنده منطق اصلی در اولویت «شرق» بر «غرب» برای ایران است. آیت الله خامنه ای، رهبر معظم ایران، صریحا اعلام کرده از این رویکرد حمایت می کند. 

اقدامات ملموس ایران برای کاهش وابستگی به اروپا به عنوان یک شریک تجاری و اولویت دادن به «شرق» در سال های اخیر به معنای تاکید بیشتر بر ایجاد روابط تجاری با کشورهای شمال ایران بوده است. این کشور در سال 2015 شروع به بررسی توافق تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا، یک بلوک اقتصادی به رهبری روسیه که یک سال قبل از آن تاسیس شده بود، کرد. توافق تجارت آزاد ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا رسما در ماه مه 2018 آغاز شد و این دقیقا نه روز پس از آن بود که دونالد ترامپ، رئیس جمهوری پیشین آمریکا، این کشور را از توافق هسته ای سال 2015 با ایران خارج و کارزار «اعمال فشار حداکثری» را آغاز کرد. (این مطلب ادامه دارد.)

منبع: موسسه میدل ایست / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34