روابط ایران و ژاپن در چشم انداز دیپلماسی دوجانبه و چندجانبه

دیپلماسی ایرانی: ظرفیت بین‌المللی یک بازیگر، تعیین کننده سطح فعالیت و شیوه کنشگری آن در عرصه دیپلماسی است. ژاپن نشان داده از این ظرفیت در حد قابل قابلی برخوردار است. روابط ژاپن و آمریکا در دوران ریاست جمهوری دونالد ترامپ دارای برخی فراز و نشیب‌ها بود اما در قالب روابط ویژه میان دو کشور به‌طور کلی شرایط خوبی داشت. بخش بزرگی از این مساله به‌دلیل سیاست سخت‌گیرانه دولت ترامپ نسبت به چین به‌عنوان یکی از رقبای منطقه‌ای توکیو بود. با انتخاب جو بایدن به‌عنوان رئیس جمهوری آمریکا در نوامبر 2020، او در تماسی تلفنی با سوگا یوشیهیده، نخست وزیر ژاپن بر این نکته که بند پنجم پیمان امنیتی ژاپن و آمریکا شامل حال جزایر سنکاکو می‌شود را مورد تاکید قرار داد. این بند از پیمان امنیتی، آمریکا را ملزم می‌کند تا از قلمرو تحت کنترل ژاپن که شامل جزایر مورد مناقشه با چین نیز می‌شود دفاع کند. 

علاوه بر این در سال‌های اخیر ژاپن در تمام برنامه‌های راهبردی، اقتصادی، امنیتی و سیاسی جهان غرب برای شرق آسیا حضور دارد و خود نیز با کشورهای همفکر در قبال چالش چین دست به توسعه روابط راهبردی می‌زند. اما این چارچوب‌ها و راهبردهای مدنظر که چه از جانب غرب و چه به‌طور انفرادی از جانب ژاپن اعمال می‌شود و البته مبتنی بر همبستگی و اشتراک منافع میان ژاپن و غرب بر سر تهدید مشترک از جانب چین است، تنها در یک حوزه جغرافیایی که آن هم حوزه پیرامونی ژاپن(شرق و جنوب شرق آسیا) است تعریف می‌گردد و فراتر از آن را شامل نمی‌شود. 

به‌نظر نمی‌رسد ژاپن در برهه فعلی توان و ظرفیت کافی و البته اراده لازم را داشته باشد تا راهبردهای دفاعی امنیتی حاکم بر شرق و جنوب آسیا را ‌فراتر از مناطق پیرامونی خود نیز دنبال کند. به عبارتی دیگر به نظر نمی رسد ژاپن در دیگر مناطق از جمله غرب آسیا و خلیج فارس خواهان آن باشد تا به شکل کنشگری امنیتی مدنظر غرب نقشی را ایفا کند.

از طرف دیگر، برنامه‌های ژاپن در محیط امنیتی ایران عموما مبتنی بر برنامه‌های اقتصادی، سرمایه‌گذاری و واردات انرژی از کشورهای منطقه است و عموما نیز روابط خود را فارغ از تنش‌های ژئوپلیتیکی موجود با تمامی طرف‌ها ادامه می‌دهد. در این چارچوب باید در جهت پیشبرد مثبت روابط میان تهران و توکیو و همچنین تلاش برای نقش‌آفرینی بیشتر و بهتر ژاپن در امور جاری منطقه بر چند نکته تاکید کرد؛

-رویکرد ژاپن در قبال غرب آسیا و خلیج فارس رویکردی صلح‌محور بوده که مشخصه آن داشتن روابطی متوازن با تمامی طرف‌ها است و به‌نظر نمی‌رسد در راهبردهای امنیتی و نه در انگیزه‌های سیاسی خود تمایلی داشته باشد تا دستورکارهای صرفا غربی را دنبال کند؛

-ایران همواره ژاپن را به‌عنوان یک کشور دوست درنظر داشته و دارد و علیرغم نبود یک رابطه پایدار میان ایران و کشورهای غربی، توکیو همچنان روابط خود را با تهران حفظ کرده است. اگرچه روابط موردنظر برای ما در حد ایده‌آل نیست و روابط با توکیو تحت‌الشعاع تحریم‌های غرب بوده است، اما با از بین رفتن رویکرد تخاصم غرب علیه ایران می‌توان از مواهب رابطه دو سویه با این قدرت اقتصادی آسیایی بهره برد؛

-نکته‌ای که برای ما و در روابط با ژاپن و البته با دیگر طرف‌های منطقه‌ای می‌تواند حایز اهمیت باشد کنترل و مهار تنش‌های ژئوپلیتیکی است. باید دید این مساله تا چه اندازه در سیاست خارجی ژاپن و دستگاه دیپلماسی این کشور دارای اهمیت است؛ فعال سازی هرچه بیشتر کانال‌های دیپلماتیک با توکیو می‌تواند در پی بردن به انگیزه و اراده آن‌ها برای نقش‌آفرینی در قالب رویکردهای صلح‌محور موثر باشد؛

-نقش مدنظر تهران برای توکیو یعنی نقش‌آفرینی منطبق بر رویکردهای صلح‌محوری این کشور باشد. برای مثال نقش ژاپن به مثابه بازیگر تعدیل کننده تنش در مسیر احیای برجام و دعوت از توکیو برای وارد شدن به روند مذاکرات هسته‌ای. در واقع ژاپن با دارا بودن اعتبار بین‌المللی، در موضوع برجام و مذاکرات هسته‌ای می‌تواند در تسریع دستاوردهای این موضوع موثر باشد. با سرانجام رسیدن احتمالی برجام و برداشته شدن تحریم های ناعادلانه غرب، ژاپن نیز از فضای پس از آن بهره‌های لازم را در روابط تجاری و اقتصادی با تهران خود برد؛

-به جز دعوت از ژاپن برای نقش‌آفرینی در موضوع برجام، کمک این کشور به تنش‌زدایی ایران با کشورهای خلیج فارس یک گام موثر برای توکیو محسوب خواهد شد تا از طریق این کشور بیش از پیش خود را به‌عنوان بازیگر فرامنطقه‌ای موثر با داشتن رویکردهای صلح‌محور به دنیا معرفی کند؛

در پایان اینکه مساله امنیت انرژی و تامین خطوط ارتباطی دریایی منطقه برای ادامه واردات انرژی از سوی توکیو مهم است. در این چارچوب می‌توان کانال‌های مرتبط با دیپلماسی دفاعی را با توکیو فعال کرد تا هم این سیگنال را به آنها ارسال کنیم که امنیت دریایی برای جمهوری اسلامی ایران نیز مهم است و هم اینکه ژاپن نیز به‌مانند کشورهایی مانند روسیه، چین و هندوستان نیز می‌تواند وارد روند رزمایش‌های دریایی مشترک در آب‌های دریای عمان و شمال اقیانوس هند شود.