ایران به دنبال نقش جدید در قفقاز پسا-جنگ

نویسنده: جاشوا کوچرا

دیپلماسی ایرانی: دیپلمات ارشد ایران تور در قفقاز جنوبی را به اتمام رسانده و روسای دولت سه کشور دیدار کرده، اما اقدام چندانی برای حل تردیدها درباره جایگاه ایران در نظم نوظهور منطقه ای انجام نداده است. جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، از 25 ژانویه تور به باکو، ایروان و تفلیس و همچنین مسکو و آنکارا را آغاز کرده است. ظریف بالاترین مقام ایرانی است که پس از جنگ 44 روزه بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان در سال گذشته به منطقه سفر کرده است؛ جنگی که به پیروزی جمهوری آذربایجان انجامید و مناسبات ژئوپولتیک را به شدت تغییر داد و روسیه و ترکیه نفوذ جدیدی در منطقه پیدا کردند و دیگران از جمله ایران، سعی دارند جایگاه خود را در منطقه بیابند.

ظریف در اولین توقف خود در باکو گفت که سفر او تحت تاثیر فرمول «3+3» الهام علی اف به عنوان یک بستر جدید ادغام منطقه ای پس از جنگ (سه کشور منطقه قفقاز به علاوه روسیه، ترکیه و ایران) بوده است. ظریف به رئیس جمهوری علی اف گفت: «من پیشنهاد شما درباره 3+3 را قبول می کنم و از هر 5 کشور دیدار خواهم کرد. ما امیدواریم که این آغازی برای روابط صلح آمیز و عادی بین کشورهای منطقه باشد.» (اگرچه ظریف از علی اف به دلیل این پیشنهاد تقدیر کرد، اما در حقیقت این رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، بوده که این مساله را مطرح کرده است.) با این حال، شاید پر سر و صدا ترین اتفاق سفر ظریف به باکو، تبریک پیروزی جمهوری آذربایجان بود: «خوشحالیم که جمهوری آذربایجان سرزمین های خود را پس گرفت. اکنون که به دنبال احیای تمامیت ارضی و پایان اشغال به وضعیت عادی بازگشتیم، مردم جمهوری آذربایجان می توانند به سرزمین های خود بازگردند و ایران می خواهد در انجام این کار کمک کند.»

این مساله در باکو و در ایروان به معنای تغییر نسبی در رویکرد تهران بود که به طور سنتی سعی در حفظ موضع بی طرف بین دو همسایه شمالی خود داشته است. ایران تا همین اواخر طبق فرمول بی طرفی، از واژه های شدیدالحن یک طرفه مانند «اشغال»، «آزادسازی»، «سرزمین های شما» یا «احیای تمامیت ارضی» خودداری می کرد. یک تحلیلگر از جمهوری آذربایجان اینطور اظهار داشت که دلیل این تغییر رویکرد ایران پیروزی قاطع نظامی جمهوری آذربایجان بوده: «اکنون ظریف به روابط جدید با جمهوری آذربایجان به صورت یک «تنظیم مجدد» در روابط جدید امیدوار است. پیروزی جمهوری آذربایجان واقعیت های سیاست منطقه را رقم می زند.»

این تغییر رویه ایران از میانه جنگ بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان آغاز شد چرا که ایران سعی داشت ملاحظاتی از جمله دلجویی از جمعیت آذری زبان و بی اعتمادی ایران به افزایش نفوذ ترکیه در قفقاز را در نظر بگیرد. این روند در اواخر جنگ با تلاش وزارت امور خارجه ایران برای پیشنهاد توافق صلح که البته نتیجه نداد، ادامه یافت.

از نظر ارامنه، این پیشنهاد نشان می داد که ایران از پیشتر به سمت جمهوری آذربایجان متمایل شده است. گاریک کریان، تحلیلگر سیاسی، در مصاحبه با وب سایت خبری ارمنستان «1in.am.» گفت: «ایران پیشتر به طرفداری از ارامنه گرایش نشان می داد. اما در جنگ قره باغ، ایران موضعی منفعلانه گرفت که منعکس کننده این واقعیت بود که ایران در حال حل و فصل درگیری های داخلی مرتبط با اختلافات دو کشور شمالی است؛ و سپس ماجرا به تحویل همه مناطقی ختم شد که به طور رسمی متعلق به جمهوری آذربایجان بودند.» کریان افزود که ایران نتیجه جنگ (بازپس گیری کنترل بر بیشتر مناطق اشغالی توسط جمهوری آذربایجان) را ارزیابی کرد که همین مساله، چرایی تبریک پیروزی به جمهوری آذربایجان توسط وزیر امور خارجه را توضیح می دهد.

محتوای پیشنهاد ایران هرگز علنی نشد، اما این کشور در گذشته تمایل داشت بین قره باغ (منطقه ای که قبل از جنگ اول در دهه 1990 اکثریت ارمنی داشت) و مناطق اطراف آن که ارامنه در همان جنگ گرفته بودند و عمده ساکنان آن از قومیت آذری بودند، تمایز قائل شود.

ظریف در ایروان درباره دیدگاه تهران به اختلاف های ارضی در منطقه قفقاز به همتای ارمنی خود گفت: «خط قرمز ما تمامیت ارضی جمهوری ارمنستان است و نظر خود را در این زمینه به وضوح اعلام کرده ایم.» از یک سو، این اظهارات برای ارمنستان اطمینان دهنده بود، اما از سوی دیگر به نظر می رسید وضعیت باقی اراضی تحت کنترل ارمنستان در ناگورنو-قره باغ همچنان مورد تردید است.

الدار ممدوف، تحلیلگر ایران و مشاور سیاسی اتحاد پیشرو سوسیالیست ها و دموکرات ها در پارلمان اروپا، می گوید به رغم سخنان دوستانه ظریف در باکو، نگرانی های اساسی دولت ایران در رابطه با جمهوری آذربایجان همچنان پابرجاست: «درست است که مساله فراتر از اظهارات معمول ایرانی هاست و باعث تحریک در ارمنستان می شود. اما من فکر می کنم موضوع بیشتر طفره رفتن از ماجراست تا یک تغییر واقعی.» به طور مشابه، اظهارات عمومی درباره ادغام منطقه ای بازتاب منافع واقعی ایران نبودند. ممدف گفت: «آذری ها بیش از حد بر همه این ارتباطات حمل و نقل تاکید دارند. اما برای ایران، مسائل مربوط به تمامیت ارضی، اقلیت آذری در ایران و نفوذ اسرائیل مهم ترین مسائل است. و این تغییری نخواهد کرد.»

ظریف در ایروان از اقلیت ارمنی ایران یاد کرد: «ما همچنین میزبان تعداد زیادی از هموطنان ارمنی هستیم و با آنها رابطه دیرینه داریم.» اما در باکو هیچ اشاره ای به جمعیت آذری زبان ایران داشت که این مساله نشان دهنده حساسیت آنها برای جمهوری اسلامی است. ظریف در ایروان همچنین بر موضوع مزدوران سوری که ترکیه آنها را برای جنگ در جمهوری آذربایجان استخدام کرده بود، اشاره کرد که به وضوح نشان دهنده نگرانی ایران درباره تندروهای سنی و حضور آنها در نزدیکی مرزهای خود است.

منبع: ریسپانسیبل استیت کرفت / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34