چه شد پاشینیان باخت؟

نویسنده: ولی کالجی، پژوهشگر ارشد حوزه قفقاز و آسیای میانه

دیپلماسی ایرانی: «من به تک تک شما مردم ارمنستان قول می دهم چنانچه تفاهمنامه ای در خصوص قره باغ وجود داشته باشد و من بدانم که آن تفاهمنامه بهترین است در این میدان حاضر خواهم شد و نظر تک تک شمارا خواهم پرسید و بدون اجازه شما چیزی امضا نخواهم کرد». این عبارات، بخشی از سخنرانی نیکول پاشینیان در میدان جمهوری (هراپاراک) ایروان پس از به قدرت رسیدن در پی جنبشی مردمی و اعتراضی «نه به سِرژ» (به ارمنی مِرژیر سِرژ) در آوریل و می 2018 بود. اما آنچه در عمل دو سال بعد در سال 2020 و پس از جنگی 45 روزه روی داد، امضای موافقتنامه سه جانبه آتش بس با جمهوری آذربایجان و فدراسیون روسیه در شرایطی بود که تنها تصویر امضای الهام علی اف و ولادمیر پوتین از رسانه ها پخش شد و نه تنها مردم ارمنستان که حتی آرمن سارگسیان (رئیس جمهور) و پارلمان ارمنستان نیز از امضاء و مفاد موافقتنامه آتش بس در جنگ قره باغ بی اطلاع بودند. تنها شش ماه قبل از امضای این موافقتنامه بود که نیکول پاشینیان در 21 می 2020 در مراسم سوگند آرئیک هاروتونیان، چهارمین رئیس جمهور منطقه قره باغ (به تعبیر ارامنه جمهوری آرتساخ) شرکت کرد که برای نخستین بار در سه دهه گذشته به جای مرکز قره باغ یعنی استپاناکرت (خان کندی) در شهر شوشا (شوشی) برگزار شده بود. آن هنگام او هرگز تصور نمی کرد که تنها شش ماه بعد در جنگی شش هفته ای و توافقی سه جانبه با مسکو و باکو، شهر شوشا و دیگر مناطق پیرامون قره باغ را به جمهوری آذربایجان واگذار کند و برخلاف تهدید «داویت تونویان» وزیر دفاع وقت ارمنستان پس از جنگ چهار روزه جولای 2020 در منطقه تاووش که «جنگ جدید مصادف با تصرف سرزمین های جدید خواهد بود»، نه تنها سرزمین جدیدی به تصرف ارامنه درنیامد، بلکه با بازگشت نظامی و سیاسی هفت شهر پیرامون قره باغ به حاکمیت جمهوری آذربایجان و تخلیه این شهرها و نیز اعطای حق دسترسی زمینی جمهوری آذربایجان به نخجوان، بزرگ ترین ناکامی سیاسی و نظامی ارمنستانِ پس از استقلال رقم خورد. تحولات یاد شده این پرسش را پیش می آورد که نوع رویکرد نیکول پاشینیان به عنوان نخستین «غیر قره باغی» در راس قدرت اجرایی ارمنستان در سه دهه گذشته در قبال مناقشه ناگورنو- قره باغ چگونه بوده است و این که پاشینیان از می 2018 که بر موج اعتراضات «نه به سِرژ» به قدرت رسید چه رویکردی را در قبال این مناقشه دیرپای قومی- سرزمینی طی کرد که منجر به ناکامی نظامی و سیاسی ارمنستان در نوامبر 2020 شد؟ در پاسخ به پرسش یاد شده به نظر می رسد هفت موضوع «ترکیب و تصویر متعارض و ژانوسی از صلح، تعامل و گفت وگو از یک سو و جنگ و درگیری در رویکرد کلان دولت نیکول پاشینیان در قبال مناقشه قره باغ»، «نگرش به موضوع قره باغ به عنوان بخشی از میراث روسای جمهور گذشته ارمنستان یعنی روبرت کوچاریان و سرژ سارگسیان با تاکید بر آغاز مذاکرات از نقطه صفر و تشکیل کمیسیون تحقیق جنگ چهار روزه آوریل 2016»، «اشاره صریح پاشینیان به عدم صلاحیت و اجازه نخست وزیر ارمنستان  برای مذاکرات قره باغ و تاکید مداوم بر تغییر شکل (فرمت) مذاکرات گروه میسنک و حضور نمایندگان قره باغ در مذاکرات صلح»، «شکل گیری تصور شانه خالی کردن پاشینیان از مسئولیت دفاع از قره باغ در بین ارامنه با تاکید مداوم بر حضور نمایندگان این منطقه در مذاکرات صلح به موازات برداشت و تعبیر حرکت ارمنستان به سمت شناسایی استقلال قره باغ از طرف دولت جمهوری آذربایجان»، «بازداشت و محاکمه چهره های برجسته سیاسی و نظامی طیف قره باغی به ویژه روبرت کوچاریان، سرژ سارگسیان و ژنرال مانوول گریگوریان که باعث شکاف و اختلاف بین ارمنستان و منطقه قره باغ شد»، «اختلافات پاشینیان با رهبران قره باغ به ویژه باکو ساهاکیان، رئیس جمهور وقت این منطقه به عنوان مهره ای همسو با رهبران قبلی ارمنستان و نزدیک به روسیه و کوشش جهت به قدرت رسیدن آرائیک هاروتیونیان در انتخابات ریاست جمهوری مارس 2020 در منطقه قره باغ» و در نهایت «وجود نوعی سوء ظن و بی اعتمادی نسبت به رویکرد و مذاکرات دولت پاشینیان با جمهوری آذربایجان در بخشی از افکار عمومی جامعه ارمنستان و منطقه قره باغ» را می توان مهم ترین موارد در رویکرد نیکول پاشینیان در قبال مناقشه ناگورنو- قره باغ دانست که در ترکیب با دیگر عوامل منطقه ای و بین المللی موجب شود رویکرد دولت پاشینیان در قبال مناقشه ناگورنو- قره باغ پس از دو سال با شکست کامل مواجه شود و پس از دوسال از جنبشی مردمی و اعتراضی «نه به سِرژ» در آوریل و می 2018، بخش مهمی از مردم و جریان های سیاسی ارمنستان خواستار استعفای نیکول پاشینیان از قدرت شوند. با عنایت به نکات و ملاحظات یاد شده در این یادداشت تحلیلی کوشش می شود درک بهتری از رویکرد نیکول پاشینیان در قبال مناقشه ناگورنو- قره باغ حاصل شود. 

هرچند مسائلی مانند فساد اقتصادی، رانت و شبکه الیگارشی، ناکارآمدی دولت ها، بیکاری و مهاجرت گسترده جوانان ارمنی به خارج از کشور به ویژه فدراسیون روسیه در کانون مطالبات جنبشی مردمی و اعتراضی «نه به سِرژ» (به ارمنی مِرژیر سِرژ) در آوریل و می 2018 قرار داشت، اما وضعیت منطقه  قره باغ (به تعبیر ارامنه جمهوری آرتساخ)، آینده مذاکرات صلح قره باغ با جمهوری آذربایجان و وضعیت حقوقی این منطقه نیز از جمله موضوعاتی بود که در روند این جنبش اعتراضی مطرح شد. در واقع درهم تنیدگی مسائل ارمنستان و قره باغ به گونه ای بود که امکان تفکیک این دو از یکدیگر غیر ممکن بود. در چنین فضایی، به قدرت رسیدن نیکول پاشینیانِ اهل شهر ایجوانِ ارمنستان به عنوان «نخستین غیر قره باغی» در می 2018 و کنار رفتن طیف قره باغی (آرتساخی) و جمهوری خواه پس از حدود 20 سال (دوران ریاست جمهوری کوچاریان و سارگسیان در فاصله سال های 1998 تا 2018) روند تحولات منطقه قره باغ و نیز نوع رویکرد دولت جدید ارمنستان در قبال مناقشه قره باغ را وارد مرحله جدیدی ساخت که به چند مورد مهم و شاخص آن می توان این گونه اشاره کرد:

1- رویکرد کلان دولت نیکول پاشینیان در قبال مناقشه قره باغ ترکیب و تصویر متعارض و ژانوسی از «صلح، تعامل و گفتگو» از یک سو و «جنگ و درگیری» از سویی دیگر بود. در واقع این ابهام و سوال جدی برای مردم ارمنستان و قره باغ، جمهوری آذربایجان و نیز روسیه از همان ابتدای به قدرت رسیدن پاشینیان در می 2018 وجود داشت که رویکرد واقعی و عملی دولت جدید ارمنستان در قبال پاشینیان چیست؟ این پرسش و ابهام از آنجا ناشی می شد که دولت پاشینیان از یک سو نشانه ها و تماس های دیپلماتیک با جمهوری آذربایجان را در ادامه سیاست دولت های گذشته ارمنستان دنبال می کرد و از سویی دیگر اقدامات و بعضاً واکنش های تقابلی و تحریک آمیزی را نشان می داد که در دولت های قبلی ارمنستان سابقه نداشت. ملاقات المار ممدیاروف و زهراب مناتساکانیان، وزیران امورخارجه وقت جمهوری آذربایجان و ارمنستان نیز دو روز پیش از آن در حاشیه برگزاری مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک در 26 سپتامبر 2018، دیدار نیکول پاشینیان با الهام علی اف در حاشیه اجلاس سران کشورهای مستقل مشترک المنافع در دوشنبه پایتخت تاجیکستان در 28 سپتامبر 2018، دیدار مجدد این دو به فاصله بسیار کوتاهی در حاشیه نشست غیررسمی سران کشورهای مستقل مشترک المنافع در سنت‌پترزبورگ روسیه در 6 دسامبر 2018، دیدار غیر رسمی علی اف و پاشینیان در مجمع جهانی اقتصاد در داووس سوئیس در 23 ژانویه 2020 و در نهایت دیدار و مباحثه پاشینیان و علی اف در حاشیه کنفرانس امنیتی مونیخ در 17 فوریه 2020 به روشنی گویای رویکرد تداوم سیاست تعامل و گفتگو بین باکو و ایروان در رابطه با مناقشه قره باغ (صرف نظر از نتایج و دستاوردهای آن) است که در دوره نخست وزیری پاشینیان انجام شده است. در این مذاکرات پاشینیان علائم و نشانه های جدیدی از تعامل را با طرف آذری نشان می داد که شایان توجه بود. اظهارات پاشینیان در جلسه مباحث با الهام علی اف در حشایه کنفرانس امنیتی مونیخ در 17 فوریه 2020 به روشنی گویای این امر است:

«­ممکن نیست که یک مناقشه طولانی مدت را با برداشتن یکی دو گام حل کرد. ما باید تحولات بزرگ انقلابی در فرایند مذاکرات ایجاد کنیم. در سپتامبر ۲۰۱۸ ، من اعلام کردم که هر گونه راه حل مساله قره باغ باید برای مردم قره باغ و ارمنستان و جمهوری آذربایجان قابل قبول باشد. در این تحول انقلابی ، من نخستین رهبر ارمنستان هستم که می گویم هر گونه راه حل مساله قره باید باید برای مردم جمهوری آذربایجان قابل قبول باشد. باید رهبر جمهوری آذربایجان نیز در یک تحول انقلابی بپذیرد که هر راه حل مساله قره باغ باید برای تمامی طرف ها قابل قبول باشد. در یک تحول انقلابی دیگر، من در یکی از مصاحبه هایم به کاربران رسانه های اجتماعی ارمنستان و جمهوری آذربایجان گفتم که از رسانه های اجتماعی برای حمله به یکدیگر و تهدید استفاده نکنید، بلکه از رسانه های اجتماعی برای درک بهتر یکدیگر استفاده کنید».[1]

اما در نقطه مقابل، پاشینیان از همان ابتدای رسیدن به قدرت در می 2018، اظهارات و رویکردهای تهاجمی و بعضاً تحریک آمیزی را نیز به نمایش گذاشت که در دولت های قبلی ارمنستان سابقه نداشت.

شرکت در مراسم سوگند آرائیک هاروتونیان، رئیس جمهور جدید منطقه قره باغ (به تعبیر ارامنه جمهوری آرتساخ) در شهر شوشا (برخلاف روسای جمهور قبلی ارمنستان که در مراسم سوگند در استپاناکرت یا خان کندی، مرکز قره باغ شرکت می کردند)، اعزام فرزندش (آشوت پاشینیان) به جبهه های جنگ قره باغ، درگیری نظامی با جمهوری آذربایجان در در جنگ چهار روزه جولای 2020 در منطقه تاووش در شمال شرقی ارمنستان (زادگاه نیکول پاشینیان) و منطقه طاووس در شمال غربی آذربایجان و 300 کیلومتر دورتر از منطقه مورد مناقشه قره باغ (برای نخستین بار در سه دهه گذشته و در منطقه ای که هیچ گاه محل اختلاف سرزمینی بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان نبود)، اظهارات پاشینیان مبنی بر این که «قره باغ، ارمنستان است و بس» که عملاً قره باغ را بخشی از خاک ارمنستان معرفی می کرد (شعاری که در تعارض کامل با تاکید و اصرار پاشینیان بر حضور نمایندگان قره باغ در مذاکرات صلح بود)، اظهارات «داویت تونویان» وزیر دفاع وقت ارمنستان پس از جنگ چهار روزه جولای 2020 در منطقه تاووش که «جنگ جدید مصادف با تصرف سرزمین های جدید خواهد بود» (موضوعی که در جمهوری آذربایجان تعبیر به گسترش دامنه جنگ به داخل خاک آذربایجان شد)، از جمله مواردی است که به روشنی گویای اظهارات و رویکردهای تهاجمی و بعضاً تحریک آمیز دولت پاشینیان در قبال مناقشه قره باغ است. در رابطه با دلایل این رویکردهای متعارض و ژانوسی، دو دیدگاه متفاوت از سوی منتقدین پاشینیان وجود دارد. دیدگاه نخست، این تناقض را ناشی از بی برنامگی و بی هدف بودن دولت پاشینیان در قبال مناقشه قره باغ می داند و دیدگاه دوم، اظهارات و رویکردهای تهاجمی از سوی پاشینیان را اقدامی در جهت اثبات میزان پایبندی و تعهد او به عنوان یک «غیر قره باغی» نسبت به سرنوشت این منطقه در مقایسه با «رهبران قره باغی» قبلی ارمنستان از جمله روبرت کوچاریان و سرژ سارگسیان می دانند. صرف نظر از میزان درستی یا نادرستی این دو دیدگاه، برآیند این رویکردها و مواضع متناقض، ابهام و سردرگمی برای مردم ارمنستان و قره باغ، جمهوری آذربایجان و نیز فدراسیون روسیه در رابطه با استراتژی دولت نیکول پاشینیان در قبال مناقشه قره باغ بود که این امر بر تضعیف و شکست نظامی و سیاسی ارمنستان در جنگ اخیر قره باغ بسیار موثر بود.

2- از دیدگاه پاشینیان مسائل و مشکلات قره باغ نیز بخشی از میراث روسای جمهور گذشته ارمنستان یعنی روبرت کوچاریان و سرژ سارگسیان بود. چنانچه چند هفته پس از به قدرت رسیدن صراحتاً اعلام کرد که «من گفتگوها را از نقطه صفر آغاز خواهم کرد. من وارث گفتگوهایی بودم که رئیس جمهورهای قبلی یعنی سرژ سارگسیان و روبرت کوچاریان برای من به ارث گذاشته بودند». در واقع پاشینیان فساد سیاسی و اقتصادی سارگسیان، کوچاریان و افراد و احزاب همکار و متحد این دو را تنها متوجه مسائل داخلی ارمنستان نمی دانست و عمیقاً باور داشت که بخشی از دلایل بن بست در مذاکرات صلح قره باغ و عدم تکلیف وضعیت حقوقی این منطقه نتیجه ناکارآمدی و سیاست های نادرست دولت های روبرت کوچاریان و سرژ سارگسیان در قبال شکل (فرمت) و محتوای این مذاکرات و حتی نحوه مدیریت جنگ بود. چنانچه بنا به درخواست پاشینیان، کمیسیون تحقیق درباره جنگ چهار روز آوریل 2016 در پارلمان ارمنستان تشکیل شد تا به پرسش ها و ابهامات مد نظر دولت پاشینیان در رابطه با این جنگ پاسخ داده شود. پاشینیان نیز در زمان اعلام تشکیل این کمیسیون تحقیق اعلام کرد: «زمان آن فرا رسیده است تا به پرسش های زیادی که باعث نگرانی همه ما هستند، پاسخ داده شود».[2] ضمن آن که از دیدگاه پاشینیان به دلیل فساد سیاسی و اقتصادی دولت های گذشته، حقایق قره باغ نیز به مردم ارمنستان گفته نمی شد و به همین دلیل پس از به قدرت رسیدن در پی جنبشی مردمی و اعتراضی «نه به سِرژ» (به ارمنی مِرژیر سِرژ) در آوریل و می 2018 در میدان جمهوری (هراپارگ) ایروان خطاب به ده ها هزار نفر از تجمع کنندگان اظهار داشت: «من به تک تک شما مردم ارمنستان قول می دهم چنانچه تفاهمنامه ای در خصوص قراباغ وجود داشته باشد و من بدانم که آن تفاهمنامه بهترین است در این میدان حاضر خواهم شد و نظر تک تک شمارا خواهم پرسید و بدون اجازه شما چیزی امضا نخواهم کرد».

3- سومین موضوع مهم از دیدگاه پاشینیان، تغییر شکل (فرمت) مذاکرات قره باغ بود که در چهارچوب گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا از سال 1992 شکل گرفته بود و در آن نمایندگان ارمنستان، جمهوری آذربایجان به همراه نمایندگان روسیه، فرانسه و آمریکا حضور داشتند. پاشینیان از همان ابتدای رسیدن به قدرت با انتقاد از این ترکیب، خواستار حضور و مشارکت نمایندگان منطقه قره باغ در روند مذاکرات شد. ایده اضافه شدن قره باغ به مذاکرات صلح نخستین بار در نشست بررسی صلاحیت پاشینیان برای احراز مقام نخست وزیری در اول ماه می و در شرایطی مطرح شد که وی تحت فشار شدید انتقادات نمایندگان حزب جمهوری خواه به دلیل نداشتن سیاست مشخص در قبال قره باغ قرار داشت. این ایده که ظاهرا بدون هیچ پیش زمینه خاصی و با هدف کاستن از فشار مخالفان مطرح شده بود، بلافاصله با استقبال محافل داخلی ارمنستان و قره باغ مواجه شد و با تبدیل شدن به یکی از مولفه های سیاست خارجی نیکول پاشینیان در برنامه دولت جدید این کشور نیز گنجانده شد.[3] اظهارات پاشینیان در مجلس ملی ارمنستان به هنگام تقدیم برنامه پنج ساله دولت ارمنستان در بهمن 1397 نیز به روشنی گویای نوع نگرش او به این موضوع است:

«مردم قره باغ کوهستانی باید در تعیین سرنوشت خود مشارکت فعال داشته باشند. لذا، مشارکت مستقیم استپاناکرت در مذاکرات، یکی از مهمترین رویکردهای ارمنستان بوده است. مقامات جمهوری آذربایجان تاکید می کنند که اگر ارمنستان موضوع حضور قره باغ کوهستانی را وارد مذاکرات کند، جمهوری آذربایجان نیز بر حضور جامعه آذری های قره باغ در مذاکرات پافشاری خواهد کرد. اما، جامعه آذری های قره باغ همواره در مذاکرات حضور داشته است. چون، همیشه این جامعه آذری ها در انتخابات ریاست جمهوری و مجلس جمهوری آذربایجان شرکت کرده اند. آن ها شهروندان جمهوری آذربایجان هستند. بنابراین، رییس جمهوری آذربایجان را جامعه آذری های قره باغ نیز انتخاب کرده اند و رییس جمهوری و مجلس جمهوری آذربایجان آنها را نیز نمایندگی می کنند. درخواست باکو برای حضور آذری های قره باغ در مذاکرات ، چند مساله جدید را ایجاد می کند. آیا این درخواست به این معناست که مقامات آذربایجان ، نماینده تمامی کشور جمهوری آذربایجان در مذاکرات نیستند؟ در این صورت، آیا رهبران جمهوری آذربایجان از اختیار نمایندگی سایر اقلیت های این کشور برخوردارند؟ اگر جواب منفی است، پس حکومت جمهوری آذربایجان بطور کل با کدام اختیار در مذاکرات شرکت می کنند؟»[4]

در همان مقطع، حکمت حاجی اف، مدیر شعبه روابط خارجی ریاست جمهوری آذربایجان نیز در مخالفت با مواضع پاشینیان اظهار داشت که «باکو نمایندگان جمهوری خودخوانده قره باغ را به رسمیت نمی شناسد و تنها با دولت ارمنستان مذاکره می کند. سخنان اخیر مقامات ارمنستان به پیشبرد مذاکرات صلح قره باغ کمک نمی کند».[5] این دو موضع مختلف به مباحث بین نیکول پاشینیان و الهام علی اف در حاشیه کنفرانس امنیتی مونیخ در 17 فوریه 2020 نیز کشیده شد. در این مباحثه نیکول پاشینیان در رابطه با دلایل تاکید خود بر حضور نمایندگاه قره باغ در مذاکرات صلح اظهار داشت:

«متاسفانه الهام علی اف، رئیس جمهوری آذربایجان از گفتگو با نمایندگان قره باغ کوهستانی خودداری می کند. چگونه می توان مساله قره باغ کوهستانی را بدون گفتگوی مستقیم با نمایندگان قره باغ کوهستانی حل کرد؟ قره باغ کوهستانی به عنوان طرف مناقشه و طرف گفتگو توسط سازمان امنیت و همکاری اروپا شناخته شده است. این، دو بار در ۲۴ مارس ۱۹۹۲ و در اجلاس سران سازمان امنیت و همکاری اروپا در بوادپست در ۱۹۹۴ روی داده است».[6]

در پاسخ به سخنان پاشینیان، الهام علی اف نیز با رد مجدد درخواست پاشینیان اظهار داشت:

«این مناقشه فقط دو طرف دارد: ارمنستان و جمهوری آذربایجان. روسای گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا نیز همین را خواهند گرفت که مناقشه فقط دو طرف دارد: ارمنستان و جمهوری آذربایجان. نه قره باغ کوهستانی. قره باغ طرف نیست و ما با آنها گفتگو نخواهیم کرد. ما با متجاوز گفتگو می کنیم. ما زمانی حاضر به گفتگو با قره باغ کوهستانی می شویم که ارمنستان تامین مالی آن رژیم غیرقانونی را متوقف کند و تمامی نیروهای نظامی خود را از آنجا خارج کند».[7]

نکته جالب این که چهار روز پس از آغاز جنگ اخیر در منطقه قره باغ، در اول اکتبر 2020 مقاله ای بدون امضا با تیتر «زمان ایجاد تغییر در فرمت مذاکرات فرا رسیده است» در روزنامه «هایگاگان ژامانک» که متعلق به پاشینیان است و سردبیری  آن بر عهده همسر او (آنا هاکوبیان) است، به چاپ رسید که نشان می دهد تغییر شکل (فرمت) مذاکرات قره باغ همچنان در ذهن دولت پاشینیان و حلقه های سیاسی و فکری نزدیک به این دولت حتی در میانه جنگ نیز به قوت خود باقی است.

 پاشینیان در توجیه و تشریح دلایل خود برای حضور نمایندگان قره باغ، به پیشینه قره باغی روسای جمهور گذشته ارمنستان اشاره می کرد که در واقع تایید ضمنی بر ماهیت «غیر قره باغی» خود او بود که متولد شهر ایجوانِ ارمنستان بود. در این راستا، «نخست وزیر ارمنستان معتقد بود که رهبران سابق ارمنستان به نوعی از صلاحیت لازم برای سخن گفتن از جانب ساکنان قره باغ برخوردار بوده اند اما او فاقد این صلاحیت است. روبرت کوچاریان تا پیش از تصدی مقام نخست وزیری و سپس ریاست جمهوری ارمنستان با رای ساکنان قره باغ به عنوان رئیس جمهوری قره باغ انتخاب شده بود. سرژ سرکیسیان نیز پیش از تصدی پست های وزارت دفاع، نخست وزیری و ریاست جمهوری ارمنستان از سازمان دهندگان جنبش قره باغ و از فرماندهان جنگ قره باغ بوده است. به دلیل همین وابستگی روسای جمهوری سابق ارمنستان به نوعی از صلاحیت لازم برای مذاکره در مورد قره باغ برخوردار    بوده اند، در حالی که نیکول پاشینیان فاقد این ویژگی بوده و معتقد است که چون ساکنان قره باغ در انتخابات ارمنستان شرکت نمی کنند و او منتخب آن ها نیست پس نمی تواند به نمایندگی از آن ها مذاکره کند و باید مقامات منتخب قره باغ نیز در مذاکرات حضور داشته باشند».[8]

موضع پاشینیان از این جهت شایان توجه و جالب بود که جمهوری آذربایجان همواره به دلیل روابط نزدیک سه کشور مسیحی و اروپایی روسیه، فرانسه و آمریکا با ارمنستان، حضور بزرگ ترین جوامع دیاسپورایی ارمنی در این سه کشور (روسیه با 2 میلیون نفر، آمریکا با یک و نیم میلیون نفر و فرانسه با پانصد هزار نفر ارمنی) و نیز وجود دو پایگاه نظامی روسیه در ارمنستان (نیروی هوایی در پایگاه اربونی در ایروان و پایگاه گیومری در مرز ارمنستان و ترکیه) همواره منتقد گروه مینسک بود و در راستای این نارضایتی خواستار حضور و مشارکت ترکیه در ترکیب این گروه برای تعادل بخشی و ایجاد توازن بود. لذا پاشینیان را باید از معدود مقامات بلندپایه ارمنی دانست که در طی سه دهه گذشته منتقد ترکیب گروه مینسک بوده است. واقعیت آن است که هرچند مذاکرات فرسایشی و بدون نتیجه گروه مینسک به ضرر جمهوری آذربایجان بود و رهبران، نخبگان و افکار عمومی این کشور را طی بیش از سه دهه مایوس و خشمگین ساخته بود، اما این روند در عمل به نفع ارامنه قره باغ و ارمنستان تمام شده بود و حداقل ماجرا این بود که وضعیت حقوقی، سیاسی و نظامی این منطقه (به تعبیر ارامنه جمهوری آرتساخ) به صورت دوفاکتو تحت کنترل ارامنه باقی می ماند. اما آنچه در صحنه عمل و عرصه واقعیت روی داد این بود که در فاصله سال 2018 تا 2020 (دوره نخست وزیری پاشینیان) نه تنها تغییر شکل (فرمت) مذاکرات قره باغ محقق نشد بلکه ارمنستان در جنگی شش هفته ای و توافقی سه جانبه با مسکو و باکو مجبور شد پس از سه دهه، شهر شوشا و دیگر مناطق پیرامون قره باغ را نیز به جمهوری آذربایجان واگذار کند.

4- اصرار شدید و مداوم نیکول پاشینیان بر حضور نمایندگان قره باغ در مذاکرات صلح و اعلام صریح این موضوع در سفر به قره باغ که «من (پاشینیان) اجازه مذاکره در خصوص قره باغ را ندارم و این دولت قره باغ است که باید با باکو مذاکره نماید»، حاوی دو پیام متفاوت به ارامنه قره باغ و نیز ارمنستان از یک سو جمهوری آذربایجان از سویی دیگر بود. در داخل ارمنستان و منطقه قره باغ این تلقی پیش آمد که پاشینیان به عنوان یک «غیر قره باغی» در حال شانه خالی کردن از مسئولیت در قبال سرنوشت منطقه قره باغ است و با این تفسیر که او صلاحیت مذاکره در رابطه با وضعیت حقوقی این منطقه را ندارد، عملاً قره باغ را در مقابل جمهوری آذربایجان تنها گذاشته است. در واقع هرچند موضع پاشینیان در قبال حضور نمایندگان قره باغ در مذاکرات صلح از طرف رهبران این منطقه از جمله باکو ساهاکیان (رئیس جمهور وقت این منطقه) نیز بیان می شد، اما آنچه جدید بود و پاشینیان را متفاوت از روسای جمهور گذشته ارمنستان می ساخت، تاکید و اصرار او بر «عدم صلاحیت و اجازه مذاکره در رابطه با وضعیت منطقه قره باغ» بود. این امر به موازات مباحث مختلفی که در رابطه با سازش احتمالی پاشینیان با جمهوری آذربایجان و پذیرش درخواست باکو و گروه مینسک برای بازگشت مرحله ای شهرهای پیرامون قره باغ در رسانه ها مطرح شده بود، موجب تشدید اختلاف بین ایروان و استپاناکرت (خان کندی) شد. اظهارات «ویتالی بالاسانیان» رئیس شورای امنیت ملی قره‌باغ در مصاحبه با نشریه «168 Jam» به روشنی گویای این امر است:

«­تنش های زیادی بین ارمنستان و قره باغ به وجود آمده است. تنش‌های موجود بین ارمنستان و قره‌باغ را نمی ‌توان انکار کرد. این تنش‌ ها را قره ‌باغ ایجاد نکرده است. حتی در 8 ماه می 2018 یک روز پس از آن که نیکول پاشینیان به عنوان نخست ‌وزیر ارمنستان انتخاب شد به استپانکرت (خان کندی) سفر کرد و ما به گرمی از وی استقبال کردیم. حتی در همین روز در جلسه ‌ای که درباره مسائل مختلف به تبادل نظر می ‌پرداختیم در هیچ مورد مخالف نظر پاشینیان صحبت نکردیم. همین روابط گرم و رفتار صمیمانه با نخست ‌وزیر جدید ارمنستان را در مقطع‌های زمانی مختلف حفظ کردیم. اما تنش‌ها زمانی آغاز شد که در سفر آخری که به استپانکرت (خان کندی) داشت نتوانستیم درک کنیم که پاشینیان بر چه اساسی می‌ گوید که برای حل مناقشه قره‌باغ کوهستانی بخشی از خاک این منطقه را باید تحویل دهیم؟ پاشینیان برای این که مسئولیتی در قبال از دست رفتن بخشی از خاک قره‌باغ نداشته باشد اعلام می‌کند که آینده قره ‌باغ را باید مردم این منطقه تعیین کنند».[9]

اما از سویی دیگر، تاکید پاشینیان بر حضور نمایندگان قره باغ در مذاکرات صلح از سوی باکو به عنوان اقدامی تحریک آمیز تلقی شد. در واقع از دیدگاه باکو، این که پاشیینان با آگاهی از به رسمیت نشناختن این منطقه از سوی جمهوری آذربایجان بر خلاف روسای جمهور قبلی ارمنستان بر حضور و مشارکت رهبران این منطقه در مذاکرات صلح تاکید دارد، در عمل مذاکرات صلح را از همان ابتدا به شکست می کشاند. ضمن آن که پذیرش حضور نمایندگان قره باغ در مذاکرات صلح در واقع رسمیت بخشیدن دو فاکتو «جمهوری آرتساخ» از سوی جمهوری آذربایجان بود؛ امری که باکو طی سه دهه گذشته همواره با آن مخالف بود. بنابراین به نظر می رسد اصرار شدید و مداوم نیکول پاشینیان بر حضور نمایندگان قره باغ در مذاکرات صلح در هر دو طرف ارمنی (ارمنستان و قره باغ) و نیز جمهوری آذربایجان در عمل بدون هیچ دستاوردی، تنها به ضرر دولت او تمام شد.

5- آنچه تصور و ذهنیت شانه خالی کردن پاشینیان از مسئولیت در قبال سرنوشت منطقه قره باغ را در بین ارامنه قوت بخشید، بازداشت و محاکمه چهره های برجسته سیاسی و نظامی دو طیف «جمهوری خواه» و «قره باغی» بود که به باور بسیاری از منتقدین دولت پاشینیان، باعث تضعیف انسجام و همبستگی داخلی ارامنه، شکاف و اختلاف بین ارمنستان و منطقه قره باغ و نیز بهره برداری سیاسی و نظامی جمهوری آذربایجان از این اختلافات می شد. واقعیت امر نیز همین گونه بود و کمپین مقابله با فسادی که از سوی دولت پاشینیان شکل گرفت، با گشودن هم زمان پرونده مفاسد اقتصادی با پرونده سیاسی و امنیتی اعتراضات 2008 ارمنستان (انتخابات ریاست جمهوری که پاشینیان مسئول ستاد انتخابات لئون ترپطروسیان در رقابت با سرژ سارگسیان بود)، باز بازداشت و محاکمه روبرت کوچاریان (نخستین رئیس جمهور قره باغ و دومین رئیس جمهور  ارمنستان) و فرماندهان شاخص جنگ قره باغ در ابتدای دهه 1990 میلادی از جمله ژنرال مانوئل گریگوریان، در عمل منطقه قره باغ (به تعبیر ارامنه جمهوری آرتساخ) را در مقابل ایروان قرار داد. حمایت آشکار باکو ساهاکیان و آرکادی قوکاسیان (روسای جمهور سابق  قره باغ از کوچاریان) از روبرت کوچاریان و حتی شرکت در دادگاه کوچاریان برای ادای شهادت به نفع او به موازات اعلام جرم دادستانی جمهوری آذربایجان علیه ژنرال مانوئل گریگوریان به اتهام مشارکت در کشتار جمعی خوجالی تنها دو روز بعد از دستگیری او در ۱۸ ژوئن ۲۰۱۸ میلادی به روشنی گویای تاثیر منفی بازداشت و محاکمه چهره های برجسته سیاسی و نظامی دو طیف «جمهوری خواه» و «قره باغی» بر انسجام و یکپارپگی داخلی ارمنستان و قره باغ در مقابل جمهوری آذربایجان بود. به همین دلیل است که در مقطع کشمکش های سیاسی و حقوقی بازداشت روبرت کوچاریان، کارشناسان سیاسی جمهوری آذربایجان به دولت این کشور توصیه کردند با استفاده از تشدید اختلاف نظر میان مقامات قره باغ کوهستانی و ایروان، مناقشه قره باغ را به نفع جمهوری آذربایجان حل کند. به عنوان مثال، پایگاه اینترنتی«آذ نیوز» جمهوری آذربایجان در گزارشی تحت عنوان «رویارویی ارمنی – ارمنی و فرصت طلایی برای قره باغ»، به نقل از زائور محمدوف، رئیس «باشگاه کارشناسان سیاسی» جمهوری آذربایجان آمده است: «آزاد شدن روبرت کوچاریان، رئیس جمهوری اسبق ارمنستان از زندان که با سپردن وثیقه باکو ساهاکیان، حاکم قره باغ صورت گرفت، خطری بزرگ برای حکومت نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان است و به همین خاطر پاشینیان، مردم را به تظاهرات در خیابان ها فراخوانده است. همه سیاستمداران ارمنستان از قره باغ به عنوان برگ برنده برای باقی ماندن در حاکمیت استفاد می کنند. اکنون نیز پاشینیان می خواهد قره باغی ها را به سوی خود بکشد که مساله آسانی نیست».[10] قابیل حسینلی، مشاور پیشین دولت جمهوری آذربایجان نیز اظهار داشت: «مردم ارمنستان با تظاهرات علیه آزادی روبرت کوچاریان، کار درستی می کنند. من فکر نمی کنم که مردم ارمنی به خاطر فراخوان پاشینیان به خیابان ها آمده باشند. ملت ارمنی با اراده خود به خیابان ها آمده اند».[11] همچنین الخان شاهین اوغلو، مدیر موسسه تحقیقاتی اطلس نیز با تاکید بر بروز اختلاف میان ارمنستانی ها و قره باغی ها از وزارت امور خارجه جمهوری آذربایجان خواست از پیشنهاد نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان مبنی بر تشکیل کمیسیونی در مجلس ارمنستان برای بررسی درگیری آوریل سال ۲۰۱۶ در قره باغ حمایت کند.[12] سایت آخار نیز در خبری تحت عنوان «جنگ ایروانی – قره باغی» به نقل از الچین میرزابیگلو، یک کارشناس سیاسی دیگر جمهوری آذربایجان نوشت: «اتحاد باکو ساهاکیان و روبرت کوچاریان، حاکمیت نیکول پاشینان را ناراحت می کند و به همین علت پاشینیان ملت را به خیابان ها فراخوانده است. قبلا به نظر نمی رسید که وخامت اوضاع در ارمنستان تا این حد به طول بکشد. این بی تجربه بودن پاشینیان را نشان می دهد».[13]

6- موضوع دیگری که باعث تشدید اختلافات و ذهنیت ها نسبت به پاشینیان شد، اختلافات پاشینیان با رهبران قره باغ به ویژه باکو ساهاکیان بود که علاوه بر حمایت ساهاکیان از کوچاریان و حضور دادگاه برای شهادت به نفع او، به نگرش کلی پاشینیان نسبت به رهبران و مقامات منطقه قره باغ (جمهوری آرتساخ) نیز باز می گشت. در واقع، پاشینیان رهبران و مقامات منطقه قره باغ را به عنوان متحدان نزدیک رهبران سابق ارمنستان از جمله روبرت کوچاریان و سرژ سارگسیان و نیز همسو با مواضع و دیدگاه های روسیه می دانست. از این منظر پاشینیان معتقد و مایل بود که تحولات سیاسی و اعتراضی 2018 ارمنستان (به زعم او انقلاب ارمنستان) در منطقه قره باغ نیز تکرار شود تا رهبران و مقامات گذشته جای خود را به رهبران جدید بدهند. این موضوع از این جهت بیشتر حائز اهمیت بود که انتخابات ریاست جمهوری منطقه قره باغ (به تعبیر ارامنه جمهوری آرتساخ) در 31 مارس 2020 برگزار می شد و طبیعی بود که پاشینیان ترجیح می داد فردی هم سوتر با دولت او در قره باغ به قدرت برسد. این موضوع نیز از دیدگاه ناظران و کارشناسان جمهوری آذربایجان پنهان نبود. چنانچه محمد اسدالله زاده تحلیلگر سیاسی جمهوری آذربایجان در تحلیل این شرایط معتقد بود که «پاشینیان تلاش می کند با سرنگونی دولت خودخوانده موجود قره باغ، افراد وابسته به خود را در این منطقه به قدرت برساند. او می‌گوید اجازه دهید گروه های ارمنی و آذربایجانی قره باغ، که منظورش حاکمیت ارامنه ای که او می‌خواهد بر روی کار بیایند در مذاکرات حضور داشته باشند. ولی حمایت های مسکو از رهبر جدایی طلبان قره باغ، باکو ساهاکیان مانع دستیابی پاشینیان به خواسته اش شده است».[14] در نهایت در انتخابات ریاست جمهوری قره باغ، آرائیک هاروتیونیان به قدرت رسید که در مقایسه با باکو ساهاکیان و نیز آرکادی قوکاسیان (روسای جمهور قره باغ) که از دوستان و متحدان نزدیک روبرت کوچاریان و سرژ سارگسیان بودند، حساسیت کمتری را برای دولت پاشینیان برمی انگیخت. هرچند این جابه جایی قدرت در منطقه قره باغ نیز در عمل نتوانست به سود پاشینیان تمام شود و تنها چند ماه پس از انتخاب آرائیک هاروتیونیان، در جنگی شش هفته ای، هفت منطقه پیرامون منطقه قره باغ پس از سه دهه از طریق نظامی و سیاسی از کنترل ارامنه خارج و تحت حاکمیت جمهوری آذربایجان قرار گرفت. بنابراین بی دلیل نیست که در میانه جنگ قره باغ، لئون تر-پتروسیان (اولین رئیس ‌جمهور ارمنستان)، روبرت کوچاریان (نخستین رئیس جمهور قره باغ و دومین رئیس جمهور ارمنستان)، سرژ سارگسیان (سومین رئیس جمهور ارمنستان)، آرکادی قوکاسیان (دومین رئیس جمهور قره باغ) و باکو ساهاکیان (سومین رئیس جمهور قره باغ) در 21 اکتبر 2020 برای رایزنی و بررسی وضعیت ارمنستان و قره باغ با یکدیگر جلسه تشکیل می دهند و در این جلسه نه نیکول پاشینیان (نخست وزیر ارمنستان) حضور دارد و نه آرائیک هاروتیونیان (رئیس جمهور منطقه قره باغ).

7- در نهایت باید به وجود نوعی سوء ظن و بی اعتمادی نسبت به رویکرد و مذاکرات دولت پاشینیان با جمهوری آذربایجان اشاره کرد که این امر نیز در تشدید اختلافات درون جامعه ارمنستان و نیز اایروان و استپناکرت (خان کندی) بسیار موثر بود. به عنوان مثال، در 18 دسامبر 2019، المار محمد یاروف، وزیر خارجه وقت جمهوری آذربایجان از تمایل باکو به پذیرش «وضعیت ویژه»[15] برای ناگورنو- قره باغ در چهارچوب حاکمیت جمهوری آذربایجان و نیز برنامه های توسعه اقتصادی در این منطقه مقابل بازگشت سرزمین های اشغالی جمهوری آذربایجان خبر داد. تکرار چنین مواضعی از سوی سایر مقامات جمهوری آذربایجان این سوء ظن را در بین برخی از نخبگان و جریان های سیاسی ارمنستان و قره باغ پدید آورد که دولت پاشینیان به صورت مخفیانه در صدد توافقاتی با جمهوری آذربایجان است.[16] همین رویکرد مبهم و سوء ظن در مقطع جنگ اخیر قره باغ نیز قابل مشاهده بود. چنانچه پاشینیان در سپتامبر 2020 در صفحه فیسبوک خود خبر از مصاحبه مهم با شبکه سراسری تلویزیون ارمنستان را داد. این مصاحبه قرار بود یک روز پیش از آغاز جنگ یعنی 27 سپتامبر 2020 پخش شود اما اعلام شد که نیاز به مونتاژ دارد و با یک روز تاخیر پخش می شود. با آغاز جنگ پاشینیان اعلام کرد که پخش آن دیگر موضوعیت ندارد و تنها چند دقیقه از آن را منتشر کرد که در آن ادعا می کرد در نخستین دیدار علی اف از او خواسته است تا از تهییج مردم آذربایجان برای انقلاب رنگین خودداری کند و او نیز در مقابل از تنش در خطوط تماس خودداری خواهد کرد. جالب این جا است که پاشینیان چند روز بعد اظهار داشت که از تصمیم دشمن برای آغاز جنگ اطلاع داشته و تنها روز و ساعت آن مشخص نبوده است. طبیعی است که چنین مواضع مواضع مبهمی آن هم در مقطعی که ارمنستان و قره باغ درگیر یک جنگ فراگیر با جمهوری آذربایجان شده بودند، نمی توانست اعتماد و همبستگی لازم را در بین ارامنه ایجاد کند.

برآیند همه موارد یاد شده به موازات عدم توجه لازم دولت و مقامات وزارت دفاع ارمنستان به تحرکات و تحولات نظامی منطقه از جمله مانورهای مشترک نظامی جمهوری آذربایجان با ترکیه در نخجوان، تجهیز ارتش جمهوری آذربایجان به سیستم های موشکی و پهبادی و ضعف سامانه های دفاع ضد موشکی ارمنستان، تشدید اختلافات ارمنستان و روسیه بر سر رویکردهای یورو- آتلانتیکی دولت پاشینیان و نیز بازداشت روبرت کوچاریان و یوری خاچاطوروف (دبیرکل وقت سازمان پیمان امنیت دسته جمعی، سازمانی که پاشینیان در جنگ 45 روز قره باغ انتظار مداخله و کمک آن را داشت) و در نهایت عدم مداخله روسیه در جنگ و اشاره ولادمیر پوتین به این نکته که «درگیری ها فعلاً در خاک ارمنستان نیست و در قره باغ در جریان است و اگر جنگ به خاک ارمنستان کشیده شود، روسیه (بنا بر پیمان‌های موجود) به تعهدات خود عمل خواهد کرد» که در واقع ارائه تفسیر جدیدی از پیمان های نظامی دوجانبه روسیه و ارمنستان و نیز فرایند حمایت سازمان پیمان امنیت دسته جمعی از ارمنستان بود و عملاً دست جمهوری آذربایجان را برای پیشروی در منطقه قره باغ باز گذاشت، موجب شد رویکرد دولت پاشینیان در قبال مناقشه ناگورنو- قره باغ پس از دو سال با شکست کامل مواجه شود و پاشینیان که وعده طرح مفاد مذاکرات صلح قره باغ با مردم ارمنستان را در میدان جمهوری و خیابان های ایروان داده بود، مجبور به امضای موافقتنامه سه جانبه آتش بس با جمهوری آذربایجان و فدراسیون روسیه در شرایطی  شود که تنها تصویر امضای الهام علی اف و ولادمیر پوتین از رسانه ها پخش شد و نه تنها مردم ارمنستان که حتی آرمن سارگسیان (رئیس جمهور) و پارلمان ارمنستان نیز از امضاء و مفاد موافقتنامه آتش بس در جنگ قره باغ بی اطلاع بودند. با بازگشت نظامی و سیاسی هفت شهر پیرامون قره باغ به حاکمیت جمهوری آذربایجان و تخلیه این شهرها و نیز اعطای حق دسترسی زمینی جمهوری آذربایجان به نخجوان، بزرگ ترین ناکامی سیاسی و نظامی ارمنستانِ پس از استقلال رقم خورد و بخش مهمی از مردم و جریان های سیاسی ارمنستان خواستار استعفای نیکول پاشینیان از قدرت شوند./ایراس
  
[1] . «دیدار علی اف و پاشینیان در حاشیه نشست مونیخ»، پایگاه خبری- تحلیلی حقایق قفقاز، 27 بهمن 1398.
[2] . Ani Mejlumyan, “Armenia begins probe of 2016 war”, Eurasianet, Jun 14, 2019.
[3] . روبرت مارکاریان، « ابتکار پاشینیان در روند مذاکرات صلح؛ نخست‌وزیر ارمنستان با قره‌باغ چه می‌کند؟»، دیپلماسی ایرانی، 29 خرداد 1397.
[4] . «تاکید پاشینیان بر ضرورت حضور ارامنه قره باغ در مذاکرات صلح با جمهوری آذربایجان»، پایگاه خبری- تحلیلی حقایق قفقاز، 23 بهمن 1397.
[5] . «واکنش باکو به اظهارات پاشینیان درباره قره باغ»، خبرگزاری بین المللی ایران پرس، 19 اردیبهشت 1397.
[6] . «دیدار علی اف و پاشینیان در حاشیه نشست مونیخ»، پایگاه خبری- تحلیلی حقایق قفقاز، 27 بهمن 1398.
[7] . همان.
[8] . روبرت مارکاریان، « ابتکار پاشینیان در روند مذاکرات صلح؛ نخست‌وزیر ارمنستان با قره‌باغ چه می‌کند؟»، دیپلماسی ایرانی، 29 خرداد 1397.
[9] . « رئیس شورای امنیت ملی جمهوری خودخوانده قره‌باغ: اختلاف بین قره‌باغ و ایروان یک حقیقت است»، خبرگزاری تسنیم، 12 خرداد 1398.
 
[10] . «کارشناسان سیاسی جمهوری آذربایجان: باکو از اختلاف مقامات قره باغ و ارمنستان به نفع خود بهره برداری کند»، پایگاه خبری- تحلیلی حقایق قفقاز، 1 خرداد 1398.
[11] . همان.
[12] . همان.
[13] . همان.
[14] . «در آستانه دیدار علی‌اف و پاشینیان مطرح شد: پاشینیان در پی تغییرات در راس قدرت دولت خود خوانده قره‌باغ است»، پایگاه خبری- تحلیلی حقایق قفقاز، 18 اسفند 1397.
[15] . special status
[16] . Emil A. Souleimanov and Huseyn Aliyev, “Azerbaijan and Armenia Eager to Revive Nagorno-Karabakh Peace Talks”, The Central Asia- Caucasus Institute, Washington D.C., January 23, 2019.