فرصت نزدیکی ایران و آمریکا در دولت بایدن نابود شد؟

نویسنده: کوروش زیباری

دیپلماسی ایرانی: ترور دانشمند برجسته هسته ای ایرانی در 27 نوامبر که تقریبا همه دستگاه اطلاعاتی اسرائیل را در آن مقصر می دانند، خاورمیانه را در حالت آماده باش قرار و احتمال رویارویی نظامی را افزایش داده است و می تواند در هرگونه تلاش برای به کارگیری دیپلماسی بین ایران و آمریکا پس از روی کار آمدن رئیس جمهوری منتخب جو بایدن اختلال ایجاد کند.

محسن فخری زاده یکی از فرماندها سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مدرس فیزیک در دانشگاه امام حسین (ع) و یکی از برجسته ترین دانشمندان در ساختار چند لایه و پیچیده هسته ای ایران بود. طبق گزارش های منتشر شده، خودروی دکتر فخری زاده و دو خودروی محافظان او در منطقه آبسرد نزدیک تهران حدود ساعت 2:30 بعد از ظهر جمعه مورد حمله قرار گرفته است. این در حالی است که طبق گزارش های رسانه ها، دکتر فخری زاده به ویژه پس از اشاره بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل، به نام او در ارائه آوریل 2018 درباره برنامه هسته ای ایران، به شدت تحت محافظت قرار داشت. اسرائیل تا کنون از اظهار نظر رسمی درباره این ترور خودداری کرده، اما عملا هیچ شخص یا گروه دیگری نیست که بخواهد مسئولیت عملیات را بر عهده بگیرد. اما واکنش های مقامات ایرانی در محکوم کردن اسرائیل در این ترور، وعده انتقام سخت علیه عاملان و صحبت از پایبندی به پیشروی در برنامه هسته ای جمهوری اسلامی یکسان بوده است.

نیویورک تایمز در مقاله ای به سال 2014 دکتر فخری زاده را با جِی. رابرت آپنهایمر، فیزیکدان آمریکایی و «پدر بمب اتم» قیاس کرد. شورای امنیت سازمان ملل در قطعنامه 1747 تصویب شده در 24 مارس 2007 از فخری زاده به عنوان فردی درگیر در فعالیت های موشکی هسته ای و بالستیک ایران نام برد که آژانس بین المللی انرژی اتمی خواستار گفت و گو با او شده، اما ایران نپذیرفته بود. در این قطعنامه دارایی های دکتر فخری زاده مسدود شدند و محدودیت های سفر علیه او اعمال شد.

تا این لحظه، واکنش های بین المللی به ترور تا اندازه ای سنجیده و مبتنی بر ابراز همبستگی با ایران بوده اند. برخی دیگر اظهار داشتند که منافات عملیات اسرائیل با قانون نکوهیده است و ایران را به واکنش تحریک می کند؛ اگرچه انتظار می رود ایران اقدام بعدی خود را محتاطانه و بدون تشدید بیشتر تنش های انجام دهد.

جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، ترور هدفمند را محکوم کرد و به خانواده قربانیان تسلیت گفت. همچنین، در بیانیه دفتر بورل آمده است: «در این دوران بی ثباتی، بیشتر از همیشه اهمیت دارد که همه طرف ها آرامش خود را حفظ و برای جلوگیری از تشدید تنش ها که به نفع هیچ کسی نیست، خویشتن داری پیشه کنند. جان برنان، رئیس سابق آژانس اطلاعات مرکزی ایالات متحده در ریاست جمهوری باراک اوباما، حمله ای را که باعث کشته شدن دانشمند هسته ای ایران شد یک عمل «جنایتکارانه و بی محابا» توصیف کرد که خطر «اقدامات تلافی جویانه و دور جدیدی از درگیری های منطقه ای» را در پی دارد. او همچنین به ایران توصیه کرد درایت، صبر و خویشتن داری نشان دهد و در برابر اصرار برای پاسخ گویی در برابر مجرمان مقاومت کند. سازمان ملل متحد به نوبه خود ترور را محکوم و بر لزوم خویشتن داری و خودداری از «هر اقدامی که به تشدید تنش در منطقه بینجامد» توصیه کرد. 

حتی جرمی بن-آمی، رئیس یک سازمان حمایت از طرفداری از اسرائیل موسوم به «جی استریت» در واشنگتن دی سی، «تحریکات مداوم ایران» را که در ترور دانشمند برجسته هسته ای مشهود است، «تلاش آشکار برای تحریک به مواجهه نظامی و پایان بخت دیپلماسی» توصیف کرد.

در ایران، واکنش ها متفاوت بود. در تهران، تظاهرات کنندگان در مقابل کاخ ریاست جمهوری و ستاد شورای عالی امنیت ملی تجمع کردند و شعارهایی را علیه روحانی و تلاش او را برای برقراری ارتباط با دولت جدید بایدن برای احیای برجام سر دادند. تظاهرات کنندگان این توافق را پیمانی سرشار از تمسخر خواندند که توانایی های دفاعی کشور را از بین برده است. آنها همچنین اخراج بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی از ایران را خواستار شدند و آنها را «جاسوس» نامیدند. در شهر مشهد، تظاهرات در مقابل دفتر نمایندگی وزارت امور خارجه آغاز شد و معترضان تندرو در پلاکاردهایی که در دست داشتند، دیپلمات های وزارت خارجه و دولت روحانی را در برنامه های داخلی و به دلیل مذاکره با ایالات متحده مورد انتقاد قرار دادند و خواستار خروج ایران از برجام شدند. آنها عمدتا به جای اسرائیل، دولت روحانی را مسئول ترور دانشمند هسته ای دانستند. این در حالی است که در سال های 2010 و 2012 که چهار دانشمند هسته ای ایرانی در توطئه های تروریستی مشابه ترور شدند، رئیس جمهوری محبوب آنها یعنی محمود احمدی نژاد روی کار بود.

اسرائیل آشکارا از انجام برنامه خود علیه دانشمند برجسته هسته ای در خاک ایران اهداف خاصی را دنبال می کند. کمتر از 50 روز از دولت دونالد ترامپ زمان باقی است و این ترور آشکارا با هدف تحریم ایران به یک حمله تلافی جویانه و در نتیجه، فراهم آمدن شرایط برای یک مواجهه نظامی تمام عیار در خاورمیانه صورت گرفته است.

اکنون، مسیر دیپلماسی برای هر دولتی در تهران، چه رئیس جمهوری حسن روحانی در زمان باقی مانده از دولتش، و چه رئیس جمهوری بعدی که به عقیده بسیاری از کارشناسان احتمالا یک فرمانده تندروی نظامی خواهد بود، در قیاس با قبل از ترور دکتر فخری زاده ناهموارتر شده است.

روحانی را در صحنه جهانی یک شخصیت میانه رو با تفکر بین المللی می دانند که حاضر است برای بیرون کشیدن اقتصاد ایران از چندین دهه انزوا، مصالحه کند. اکنون، دولت دونالد ترامپ و اسرائیل بخت موفقیت او را برای در هم شکستن چرخه باطل تقابل میان ایران و غرب از بین بردند و در مقابل، به تندروهای ایرانی جسارت بخشیدند. اسرائیلی ها بی شک به خوبی می دانستند که تاثر قطبی و فشار داخلی سیاسی ناشی از ترور دکتر فخری زاده بر دولت روحانی و تقویت تندروها که مخالف صلح بین ایران و ایالات متحده هستند، شدید خواهد بود. 

همه اینها بدان معناست که صلح در خاورمیانه همچنان در حد یک توهم باقی خواهد ماند و احیای برجام توسط واشنگتن تحت نظر بایدن یک توافق دشوار چه در تهران و چه در تل آویو خواهد بود. البته لازم به ذکر است که ریاض، ابوظبی و شاهین های جنگ طلب علیه تهران در واشنگتن نیز آرام نخواهند ماند.

منبع: آسیا تایمز / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34