دو راهی ایران در ناگورنو-قره باغ

نویسنده: گیورگیو کافیرو

دیپلماسی ایرانی: مساله حاکمیت ارضی در ناگورنو-قره باغ از مدت ها پیش مساله ای حساس برای ارمنی ها و آذربایجانی ها بوده است. با سقوط اتحاد جماهیر شوروی در اواخر دهه 1980 و اوایل دهه 1990، خشونت ها بین دو قوم از کنترل خارج شد و ارمنستان و جمهوری آذربایجان به عنوان دو کشور استقلال یافته از سال 1991 تا 1994 بر سر این منطقه جنگیدند. پروتکل بیشکک با میانجیگری روسیه که در ماه مه 1994 امضا شد، جنگ را به یک «درگیری منجمد» تبدیل کرد که با اپیزودهایی از خشونت بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان همراه بود. با این حال، منطقه مورد مناقشه ناگورنو-قره باغ از 27 سپتامبر به صحنه یکی از شدیدترین درگیری ها در 26 سال گذشته تبدیل شده که چند صد نفر را به کام مرگ فرستاده است. 

شیرین هانتر، از اعضای مرکز تفاهم مسلمانان و مسیحیان دانشگاه جورج تاون، می گوید: «درسی که می توان از جدیدترین خشونت ها در قفقاز گرفت این است که نمی توان هیچ مناقشه ای را حل نشده رها کرد. هیچ درگیری برای همیشه منجمد باقی نمی ماند.»

شکست دو آتش بس که ساعاتی پس از حاصل شدن آنها، ارمنستان و جمهوری آذربایجان یکدیگر را به نقض آن متهم کردند، نشان می دهد که خطر تشدید این درگیری ها وجود دارد. کارشناسان نگران احتمال پاکسازی قومی در ناگورنو-قره باغ هستند و هشدار داده اند در حالی که تنش ها بین ترکیه و روسیه دید است، بحران می تواند ابرقدرت های بیشتری را به منطقه بکشاند. ایران که با ارمنستان و جمهوری آذربایجان مرز مشترک دارد، به طور ویژه نگران این درگیری هاست. نتیجه این درگیری ها بر امنیت ملی و منافع ژئوپلیتیک ایران تاثیر می گذارد. در حقیقت، همین حالا هم درگیری به روستاهای مرزی ایران کشیده شده و این بحرانی است که جمهوری اسلامی نمی تواند از آن چشم پوشی کند.

واکنش ایران به دور جدید درگیری ها از 27 سپتامبر دقیق و از نظر استراتژیک دو سویه بوده است. ایران در درگیری های 1991 تا 1994 ابراز بی طرفی کرد و این رویکرد نتیجه خوبی برای آن داشت. اکنون هم جمهوری اسلامی ترجیح می دهد همان رویکرد را به درگیری داشته باشد. با این حال، اگر تنش ها در ناگورنو-قره باغ از کنترل خارج شود، ایران با یک مشکل اساسی در مرزهای خود مواجه خواهد شد. این در حالی است که کارزار اعمال فشار حداکثری ایالات متحده و همه گیری کووید 19 به طور قابل توجهی ایران را تضعیف کرده و هرگونه تشدید درگیری مسلحانه می تواند یک بحران فزاینده برای آن رقم بزند. دولت ایران از زمان شروع درگیری ها بارها از طرفین خواسته از جنگ دست بردارند و پیشنهاد میانجی گری بین آنها را داده است.

سیاست گذاری داخلی ایران به چندین عامل وابسته است که بحران ناگورنو-قره باغ را به چالشی بزرگ برای آن تبدیل می کنند. در درون جمهوری اسلامی دیدگاه های مختلفی به درگیری وجود دارد. در مناطقی با اکثریت جمعیت آذری زبان، از درگیری با اظهاراتی مشابه «جنگ باکو برای آزادسازی قره باغ از اشغال ارامنه» یاد و از آن حمایت می کنند. اما ایران در عین حمایت از تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان، از ارمنستان نیز حمایت می کند. به علاوه، ایران نگرانی های عمده امنیتی و ژئوپلیتیکی درباره آنچه ممکن است در این «آزادسازی» تحت حمایت ترکیه و اسرائیل در سرزمین تحت کنترل ارمنستان از دست بدهد، دارد.

اگر قرار باشد باکو منطقه ناگورنو-قره باغ را تحت کنترل درآورد، ممکن است برخی عناصر معدود جدایی طلب آذری زبان ایران را تحت تاثیر قرار دهد. به علاوه، درک تهدید ایران از روند این درگیری به دیگر متغیرهای منطقه ای مربوط می شود. «پیروزی» جمهوری آذربایجان در قره باغ احساس آسیب پذیری ایران در برابر اسرائیل را با توجه به سابقه چندین دهه همکاری باکو-تل آویو افزایش می دهد. اما اسرائیل تنها بازیگر منطقه ای نیست که ایران را نگران می کند. برخی گزارش ها از به کارگیری شورشی های سوری توسط ترکیه برای کمک به جمهوری آذربایجان حکایت دارند. از دیدگاه ایران، این به معنای دامن زدن به آتش درگیری توسط ترکیه است. 

در سطح بین المللی، عامل روسیه هم برای درک مواضع ایران در حمایت از ارمنستان اهمیت دارد. در میانه کارزار اعمال فشار حداکثری ایالات متحده، ایران برای نجات به روسیه روی آورده است. اگرچه روابط ایران و روسیه در یکی از بالاترین سطوح در تاریخ است، موضع گیری تهران در قبال بحران ناگورنو-قره باغ و حمایت آن از مسکو، فرصتی جدید برای تقویت روابط دو جانبه را فراهم می آورد. با این وجود، با توجه به اینکه این درگیری ها با تهدید افزایش تنش ها بین روسیه و ترکیه همراه بوده، ایران مجبور است با احتیاط بیشتری قدم بردارد چرا که اگرچه روابط نزدیک با مسکو برای تهران مهم است، اما در عین حال، تهران قصد خشمگین کردن آنکارا را نیز ندارد. ایران می داند که توانایی درگیری با ترکیه را ندارد و به ویژه، ترکیه همسایه مهمی است که ایران در بسیاری از حوزه ها با آن همسوست و در دور زدن کارزار اعمال فشار حداکثری ایالات متحده از آن کمک گرفته است.

ایران در تلاش برای برقراری روابط عالی با روسیه بدون درگیری با ترکیه، با معضل بزرگی در بحران بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان روبروست. اگر تلاش های دیپلماتیک برای حل منازعه ناگورنو-قره باغ جواب ندهد، تهران ممکن است ناگهان با افزایش بی ثباتی در مرزهای خود و در منطقه موجه شود. درگیری بین همه همسایگان شمالی ایران که درگیر آسیب های همه گیری کرونا و فشار تحریم های آمریکاست، در وخیم ترین شرایط برای جمهوری اسلامی رخ داده است.

منبع: دِ نیو عرب / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34