نقش پررنگ ایران در آسیای میانه به رغم تحریم ها و رقابت شدید عربستان

نویسنده: جیمز دورسی

دیپلماسی ایرانی: وقتی مقامات خجند، دومین شهر بزرگ تاجیکستان، دستور دادند بزرگترین و محبوب ترین مسجد این شهر به سینما تبدیل شود، عربستان سعودی چیزی بیش از آنچه تصور می کرد، به دست آورد. این دستور به دنبال تعطیلی حدود 2هزار مسجد در این کشور در سه سال گذشته و دستگیری شماری از روحانیون و معلمان مسلمان صادر شد که اتهام وارده به بسیاری از آنها عضویت در اخوان المسلمین بود؛ گروهی که فعالیت آن در هر دو کشور تاجیکستان و عربستان ممنوع است.

نیروهای پلیس تاجیکستان ریش انبوه مردان را تراشیده اند و اکنون مردان کمتری با چنین ریشی در خیابان ها دیده می شوند و شمار زنان محجبه هم به دلیل اینکه شماری از آنها توسط پلیس دستگیر شده اند، کاهش یافته است. روحانیون تاجیکستان تنها خطبه هایی را می خوانند که توسط امام علی رحمان، روحانی تایید شده از سوی مقامات که سعی دارد در میانه سرکوب ها مشروعیت اسلام را در این کشور حفظ کند، تایید شده باشد. مساجد بزرگ هم به دوربین های نظارتی مجهز شده اند تا روحانیون بعد از نماز غیر از خطبه های تایید شده سخنان دیگری نگویند.

بی شک این شرایط موجبات رضایت رهبران سعودی را در پی خواهد داشت؛ از سال 2015 که روابط تاجیکستان با ایران بر سر پاره ای از مسائل از جمله درخواست تهران از دوشنبه برای پرداخت بدهی هایش، ادعاها درباره اینکه یک تاجر متهم در جمهوری اسلامی مبالغ هنگفتی پول در بانک ملی تاجیکستان پس انداز کرده و دیدار مقامات عالی رتبه ایران با رهبر اپوزیسیون تاجیکستان، به وخامت گرایید، عربستان سعودی شروع به کمک های مالی گسترده به تاجیکستان کرد. با بهبود روابط ریاض و دوشنبه، سعودی ها شروع به سرازیر کردن پول به پروژه های زیربنایی مانند نیروگاه برق روگان، بزرگراهی در شرق تاجیکستان و همچنین آموزش و پرورش کردند. 

تاجیکستان ایران را به دست داشتن در ترور چهره های سیاسی و اجتماعی و همچنین 20 افسر ارتش روسیه در جریان جنگ داخلی 1990 متهم کرده است. مقامات این کشور همچنین یک مرکز تجاری و فرهنگی ایران را در خجند تعطیل و به مسدود شدن درخواست ایران برای عضویت در سازمان همکاری شانگهای به رهبری چین کمک کردند. ایران اکنون در این سازمان یک عضو ناظر به شمار می رود.

با این حال، تحولات در تاجیکستان از دیدگاه عربستان سعودی دیگر به این اندازه خوب نیست و دیگر تحولات در آسیای میانه هم چندان به نفع پادشاهی سعودی پیش نمی رود. در حقیقت، پس از حدود چهار سال روابط پرتنش بین تاجیکستان و ایران، زمینه برای نزدیک شدن مجدد دو کشور فراهم شده است. آنچه سبب حل و فصل نسبتا سریع اختلافات شده، این واقعیت است که تاجیکستان که به هیچ بندری دسترسی ندارد، همانند ازبکستان، همسایه دیگر خود، به دسترسی به بنادر به ویژه بندر چابهار ایران تحت حمایت هند در چابهار در بالای دریای عرب، به عنوان ارزان ترین و کوتاهترین گزینه حمل و نقل نیاز دارد. جذابیت ایران برای کشورهای آسیای میانه همچنین اهمیت جمهوری اسلامی برای طرح «کمربند و جاده» چین که یک طرح با محوریت زیرساخت ها، حمل و نقل و ابتکار انرژی برای اتصال زمینی یورواسیا به چین است را افزایش داده.

در سرکوب مساجد و روحانیون در تاجیکستان که تحت حمایت های عربستان سعودی صورت گرفته، یک شرایط کنایه آمیز وجود دارد. در ازبکستان، اسلام کریمُف، رئیس جمهوری پیشین، هم تا زمان مرگش در سال 2016 به نام مبارزه با افراط گرایی اسلامی، مذهب را سرکوب می کرد. شوکت میرزایف، جانشین کریمف، وعده داده که سیاست های سرکوبگرانه رئیس جمهوری پیشین را متوقف و دولت خود را وقف «خدمت به مردم» خواهد کرد. از جمله اصلاحاتی که توسط میرزایف انجام شده، کاهش قدرت کمیته مذهبی خدمات امنیتی از طریق پایان دادن به نظارت ها به آموزه ها، انتشارات و گردهمایی های مذهبی بوده است.

در همین حال، هیات های بازرگانان سعودی در سال گذشته برای کشف فرصت های سرمایه گذاری دو بار از ازبکستان بازدید کردند. شرکت گروه هولدینگ عجلان و برادران که یک شرکت منسوجاتی سعودی است، قصد دارد در پنج سال آینده تا دو میلیارد دلار در یک شرکت پارچه - پنبه ازبک سرمایه گذاری کند.

با این حال، ایران که در حال حاضر وجود آن برای صادرات و واردات ازبکستان ضروری است، کاملا بر برنامه های زیربنایی حمل و نقل میرزایف تاثیرگذار است. در اواخر سال 2017 فرمانی صادر و از آن به عنوان کلید برنامه های ازبکستان-ترکمنستان-ایران-عمان یاد شده است که چین-قرقیزستان-ازبکستان و سه کریدور ترنس-افغانستان را شامل می شود. در سه کوریدور افغانستان، یک خط راه آهن شهر ترمز ازبکستان را به مزارشریف افغانستان وصل می کند. در برنامه های ازبک پیش بینی شده که این خط آهن تا شهر هرات نیز ادامه می یابد و از آنجا تا بندرعباس ایران و چابهار و بندر بازرگان در مرز ایران و ترکیه کشیده خواهد شد.

تمرکز آسیای میانه بر بنادر ایران به رغم تحریم های شدید ایالات متحده به ویژه با توجه به مشکلات در گسترش بندر گوادر پاکستان که با حمایت چینی ها در فاصله 70 کیلومتری از چابهار در حال توسعه است و یک جواهر در تاج کمربند و جاده به شمار می رود و در کوریدور اقتصادی چین و پاکستان مرکزیت دارد، اهمیت بیشتری پیدا می کند. شرکت حمل و نقل اقیانوس چین به تازگی خدمات باری کانتینری خود را بین کراچی و گوادر به دلیل نبود محموله برای ترانزیت به افغانستان، متوقف کرده است. ژانگ بائوژانگ، رئیس شرکت هلدینگ بنادر خارج از کشور چین، تاکید کرده که تجارت ترانزیت برای موفقیت گوادر اهمیت زیادی دارد. مقامات این بندر ماه گذشته اعلام کردند که در ماه گذشته با هدف از سرگیری تجارت ترانزیت، دو محموله کیسه کود از کراچی به  گوادار فرستاده شده است.

منبع: دولت داری مسئولانه (ریسپانسیبل استیت کرفت) / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34