رنج های یک دموکراسی نوپا در کنار موج سواری جریان های آشوب طلب

دیپلماسی ایرانی: حالا که اوضاع عراق رو به آرامش گذاشته و بحران تظاهرات فروکش کرده است، بهتر می توان به تحلیل آنچه در این کشور می گذرد، نشست. چرایی برگزاری تظاهرات و بیان واقعیت هایی که شاید چندان به آنها توجه نشده باشد.

تظاهرات در عراق سابقه دست کم 10 ساله دارد. بعد از سقوط صدام حسین، دیکتاتور مخلوع عراق، عراقی ها یاد گرفتند برای اعتراض به وضعیت موجودشان تظاهرات کنند. تمایل به تظاهرات بعد از حوادث داعش که خاطره خونین و تلخی را در ذهن عراقی ها ایجا کرد، بیش از هر زمان دیگری شده است. عراقی ها دریافته اند که مطالبه خواسته ها از طریق تظاهرات کم هزینه تر و موثرتر و مشروع تر از هر اقدام دیگری است. 

تظاهرات در تمامی کشورهای جهان حرکتی دموکراتیک است. از کشورهای مرفه جهان گرفته تا کشورهایی که در حال تمرین دموکراسی هستند، تظاهرات جریان دارد. همین الآن، در کشور فرانسه که یکی از کشورهای مدرن جهان محسوب می شود، اعتراضات خیابانی در جریان است و مردم نسبت به وضعیت موجود در تظاهرات به سر می برند. یا در انگلیس که کش مکش بر سر برگزیت مردم را مدت به مدت به خیابان ها می کشاند. یا در هنگ کنگ که اهالی این جزیره در اعتراض به سیاست های چین مدت طولانی است در خیابان ها هستند. بنابراین انجام تظاهرات فی نفسه چیز بدی نیست و نباید آن را پوئن منفی برای عراق دانست.

آنچه محکوم است، مثل همه جای دنیا، خشونت و اغتشاش است، و آنچه در تظاهرات اخیر عراق تقریبا بی سابقه و آزاردهنده بود اغتشاش و آشوبی بود که سبب شد کشته ها و زخمی های بسیاری را به دنبال داشته باشد. رقم 165 کشته و بیش از 6 هزار زخمی، رقم بی سابقه ای در تظاهرات اعتراضی عراق در طول این سال هاست. 

دلیل تظاهرات

تظاهرات عراق عموما در طول این سال ها اعتراض به وضع موجود بوده است. این بار نیز دلیل اصلی تظاهرات اعتراض به وضع موجود بود. بیکاری شدید که آمار رسمی دولت آن را 29 درصد اعلام کرده و آمارهای غیررسمی حتی رقمی از این بالاتر را گزارش داده است. فساد لجام گسیخته که در آمار جهانی جایگاه دوازدهم را به عراق داده است. کمبود خدمات که سالهاست به معضلی برای عراق تبدیل شده است از جمله نبود برق، به ویژه در فصل گرما، کمبود خدمات بهداشتی و درمانی، مشکلات آب، مشکلات کشاورزی و ده ها مشکل دیگر خدماتی همگی مردم را به ستوه آورده است. 

تظاهرات روز سه شنبه (9 مهر) از طریق شبکه های اجتماعی و پیام هایی که میان مردم عادی رد و بدل می شد، انجام شد. تظاهرات کنندگان که عمدتا جوان بودند و میانگین سنی 15 تا 24 سال را داشتند، بعد از ظهر روز سه شنبه در حدود ساعت 3 در میدان التحریر بغداد گرد هم آمدند و جمعیتشان بیشتر از 300 تا 400 نفر نبود. تظاهرات کاملا مدنی بود و تظاهرات کنندگان در اعتراض به وضعیت معیشتی، فساد دولتی و سهم خواهی های مفرط حزبی شعار می دادند. 

انحراف تظاهرات

از بعد از ظهر سه شنبه، سه تا چهار ساعت بعد از آغاز تظاهرات، گروه های کمونیست کارگری، لیبرال ها و جریان های متمایل به حزب بعث به تظاهرات کنندگان پیوستند و جمعیت 300 تا 400 نفری تظاهرات به 8 هزار تا 9 هزار نفر افزایش یافت. به دنبال آن شعارها رنگ و بوی سیاسی به خود گرفتند و از حالت مدنیت خود خارج شد.
صبح روز چهارشنبه طرفداران مقتدی صدر نیز از شهرک صدر در شمال شرق بغداد حرکت کردند و به جمع تظاهرات کنندگان پیوستند و شعارهای ضدایرانی معروف خود را سر دادند، با این هدف که نبض تظاهرات را به دست گیرند و موج سواری کنند. به این ترتیب تظاهرات از رنگ و بوی مدنی خارج شد، به درگیری با نیروهای امنیتی و پلیس انجامید و به شهرهای دیگر عراق سرایت کرد که باعث کشته و زخمی شدن بسیاری شد.

از روز پنج شنبه نبض تظاهرات عموما در دست جریان صدر بود و عمده شهرهایی که تمایل به جریان صدر بیش از همه دارند، مثل دیوانیه و ناصریه شدت تظاهرات از همه جا بیشتر بود که تا روز دوشنبه این وضعیت ادامه یافت. کانون بحران شهرک صدر بود که در ساعت های پایانی یکشنبه شب تقریبا از کنترل نیروهای امنیتی خارج شد و زد و خورد شدیدی در آن جریان داشت. شهرک صدر تا روز سه شنبه ناآرام بود و اعتراضات در آن به زد و خورد کشیده می شد. در حالی که در دیگر شهرهای عراق نمایندگان معترضان با دولت مرکزی به توافقاتی رسیده اند تا مطالبتشان پیگیری شود و به طور کلی فضا آرام شده است، جریان صدر همچنان تلاش دارد فضا را ملتهب نگه دارد تا به آن چه مطلوب خود می داند، برسد.

خشونت در تظاهرات

در ساعات پایانی سه شنبه شب زد و خورد معترضان با نیروهای ضد شورش و پلیس آغاز شد. نیروهای پلیس فکر می کردند تظاهرات چندان جدی نیست و می توانند از پس آن به راحتی برآیند اما بعدا متوجه شدند که تظاهرات جدیتر از آن چیزی است که تصور می کردند. برای همین غافلگیر شدند و به نوعی کار از دستشان خارج شد و تا زمانی که بر امور مسلط شوند مدتی زمان برد. آنچه باعث شگفتی نیروهای امنیتی و پلیس بود بی باکی و تهور تظاهرات کنندگان جوان بود که بی محابا و بدون ملاحظه جلوی تفنگ می رفتند و با نیروهای امنیتی درگیر می شدند و کاری می کردند که نیروهای امنیتی و پلیس چاره ای جز تیراندازی نداشته باشند. 

غیبت جریان های سیاسی و نخبگان

در سال های اخیر نفرت از احزاب در افکار عمومی عراق به شدت فزونی گرفته است. سهم خواهی های احزاب از دولت ها و همچنین تقسیم ثروت های ملی و کلان کشور میان خود، ایجاد لابی های صرفا حزبی در تمامی ارکان حکومت و ایجاد حلقه تنگ در تمامی ارکان قدرت برای رسیدن به منافع بسته سیاسی احزاب، سبب شده است تا مردم عادی نسبت به احزاب و تحزب گرایی به شدت حساس شوند و نفرتی از احزاب در عراق شکل بگیرد. تا آن جا که اگر الآن شهروندی خود را وابسته به حزبی معرفی کند مورد بی مهری افکار عمومی قرار می گیرد و به نوعی رانده می شود. 

تظاهرات اخیر عراق بدون فراخوان هیچ کدام از احزاب سیاسی برگزار شد. به عبارتی تظاهراتی بود که حمایت هیچ جریان سیاسی مطرح فعلی در عرصه سیاسی عراق را پشت سر خود نداشت. 

در عین حال، واقعیت تلخی که در عراق وجود دارد، غیبت نخبگان فرهنگی – اجتماعی است. به واسطه سرکوب گسترده نخبگان در دوران سیاه صدام حسین و تصفیه همه دانشگاه های کشور از اهالی فرهنگ و ادب در طول تقریبا سه دهه ای که حزب بعث در قدرت حضور داشت، سبب شد تا نخبگان عراقی یا از عراق خارج و جذب فرهنگ کشورهای خارجی شوند، یا عمرشان کفاف ندهد تا در عصر جدید خودنمایی کنند یا عموما سکولار هستند که با جریان مذهبی حاکم بر عراق زاویه دارند و اصولا حاضر به جانبداری از آن نیستند. 

بعد از سقوط صدام حسین نیز نه دانشگاه ها توانستند به اندازه ای رشد کنند تا نخبه تربیت کنند، نه دانشگاه ها در درون خود فرصت تربیت نخبگان را داشتند و نه اوضاع عراق آن اندازه ای آرام و جذاب شد تا نخبگان خارج نشین به کشور برگردند و در خدمت جامعه درآیند. وانگهی، فرار نخبگان به خصوص در دوره سیاه تروریسم شدت بیشتری به خود گرفت.

در تمامی جوامع اگر نخبگان در تحرکات و اعتراض های مدنی وارد نشوند آن جوامع و تحرکات به سمت هرج و مرج متمایل می شوند و آسان تر می توانند ابزار دست جریان های مغرض قرار بگیرند. 

تظاهرات اخیر عراق نشان بارز این کمبودها بود. نه جریان سیاسی ای بود که بتواند شریان اعتراضات را به دست بگیرد و آن را هدایت کند و مطالبات معترضان را پیش ببرد و نه نخبگان سیاسی که هیجان معترضان را کنترل کنند و نگذارند کار به هرج و مرج کشیده شود. 

پیش بینی آینده تظاهرات

بسیاری پیش بینی می کنند فروکش کردن تظاهرات موقتی باشد. بسیاری انتظار دارند بعد از پایان مراسم اربعین حسینی موج اعتراض ها مجددا شدت بگیرد. 

دولت اقدامات موثری را برای پاسخ به خواسته معترضان آغاز کرده اما خشم عمومی همچنان شدید است. شاید این بار مرجعیت با ورود به میدان تا اندازه ای توانست به مهار خشونت معترضان کمک کند اما تضمینی وجود ندارد که این خشم فروخورده مجددا سر باز نکند. بی شک مسئولیت دولت در این برهه بیش از هر جریان دیگری است. 

بعد از دولت، این جریان های سیاسی هستند که باید حسن نیت خود را نشان دهند و به مردم ثابت کنند آن طور که وانمود شده نه هیولا هستند نه مخرب، بلکه می توانند مانند همه کشورهای مدرن و پویا که تحزب گرایی کمک به رشد اجتماعی و سیاسی آن کشورها کرده است، موثر باشند. البته فرصت آنها برای اثبات حسن نیت خود و اقناع افکار عمومی از همه کمتر است.

اینها همه در حالی است که جریان صدر همچنان ساز مخالف می زند و در کنار حیدر العبادی، نخست وزیر سابق و برخی جریان های سنی و گروه های رانده شده از قدرت در دوره عادل عبدالمهدی بر سرنگونی دولت اصرار دارند و مترصد فرصتی هستند تا اراده خود را بر اراده عمومی تحمیل کنند و حرف خود را به کرسی بنشانند، حتی اگر این پافشاری به ریختن خون های بیشتر بینجامد، کاری که در حال حاضر جریان صدر بر تداوم آن پافشاری می کند.