اقدام ترامپ به سود نتانیاهو فراتر از کمک های انتخاباتی

نویسنده: شهره پولاب، دکترای جغرافیای سیاسی

دیپلماسی ایرانی: دونالد ترامپ، رئیس جمهوری امریکا در روز 25 مارس 2019 با امضای فرمان رسمی، حاکمیت اسرائیل را بر بلندی های جولان به رسمیت شناخت. ترامپ در 22 مارس در یک توییت در ارتباط با سیاست منطقه ای ایالات متحده در خاورمیانه عنوان داشته بود که پس از 52 سال زمان آن فرا رسیده است که ایالات متحده به طور کامل حاکمیت اسراییل بر ارتفاعات جولان را که اهمیت اساسی، استراتژیک و امنیتی برای دولت اسرائیل و ثبات منطقه ای دارد به رسمیت بشناسد.

در حالیکه ترامپ در این توییت سیاستهای کشورش را در دهه های گذشته در قبال این بخش از خاورمیانه زیر سوال برده کشورهای روسیه، سوریه، ترکیه، ایران و اتحادیه عرب واکنش تندی نسبت به سخنان وی داشته اند. اتحادیه اروپا اعلام کرد که با توجه به قوانین بین المللی حاکمیت اسرائیل را بر سرزمین های اشغال شده از سال 1967 به رسمیت نمی شناسد و ارتفاعات جولان را به عنوان بخشی از قلمرو اسرائیل نمی داند. سوریه این تصمیم را تعدی به بخشی از سرزمین خود، کشورهای عرب منطقه آن را محکوم، ترکیه این اقدام را نامشروع و ایران آن را نقض قوانین بین المللی دانسته است. آلمان و فرانسه نیز اعلامیه های مخالفت با اعلام ترامپ منتشر کردند. همچنین روسیه نیز ضمن مغایرت این تصمیم با حقوق بین المللی، نتیجه اش را افزایش تنش بیشتر در خاورمیانه دانسته است.

بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل در نخستین دیدار با دونالد ترامپ پس از به قدرت رسیدن در انتخابات ریاست جمهوری بر سر مسائلی چون توافقنامه هسته ای با ایران، تغییر مکان سفارت ایالات متحده در اسراییل و گسترش شهرک سازی در غرب دریای اردن گفت وگو داشته و پیش بینی بسیاری بر آن بود که تصمیم بعدی نتانیوهو این خواهد بود که از ایالات متحده بخواهد تا حاکمیت اسرائیل را در بلندی های جولان به رسمیت بشناسد.

روز 21 مارس 2019 ترامپ با در دست داشتن نقشه ای از باقی مانده قلمرو داعش در سوریه اعلام کرد که قلمرو حکومت اسلامی در سوریه از زمان انتخاب او در پست ریاست جمهوری در سال 2016 تاکنون از نقشه حذف شده است. در این شرایط که پایان جنگ داخلی در سوریه محتمل تر می شود اسرائیل بدنبال تعیین تکلیف کردن مناقشات بر سر جولان بوده تا از یک سوریه ضعیف شده در طی هشت سال بتواند با مذاکراتی ادعای ارضی خود را بر منطقه اعمال کند. 

بلندی های جولان بخش کوچکی از خاک سوریه در مرز اسرائیل است که از 1967 و جنگ شش روزه اعراب و اسرائیل توسط اسرائیل اشغال شده است. به نظر می رسد با توجه به حقوق بین المللی و منشور سازمان ملل که الحاق یک سرزمین را به زور ممنوع دانسته است، به رسمیت شناختن حاکمیت اسرائیل بر بلندی های جولان نه تنها فاقد ارزش بین المللی بوده بلکه صرفا یک راه حل دوجانبه برای تامین منافع ملی دو سویه ایالات متحده و اسرائیل محسوب می شود. 

آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد در پاسخ به تصمیم ترامپ مبنی بر به رسمیت شناختن حاکمیت اسرائیل بر جولان اعلام کرد که وضعیت جولان تغییر نکرده است. قطعنامه شماره 497 شورای امنیت در سال 1981 به اتفاق آراء 15 عضو اعلام کرده بود که تصمیم اسرائیل مبنی بر حاکمیت و اعمال قوانین، صلاحیت و اداره ارتفاعات جولان که در سوریه اشغال شده پوچ، باطل و فاقد اعتبار قانونی بین المللی بوده و خواستار لغو تصمیم اسرائیل شده بود.

با نگاه ژئوپلیتیک و تاثیر موقعیت جغرافیایی بلندی های جولان بر منافع ملی اسرائیل می توان گفت که بلندی های جولان منطقه ای در جنوب شرق سوریه هم مرز با اسرائیل در شرق بوده و به لحاظ اشراف بر سرزمینهایی از کشور سوریه حتی تا دمشق از امتیاز استراتژیک ویژه ای برای دارنده آن محسوب شده تا درصدد برآید بیشترین بهره را از این امتیاز ببرد. چنانچه اهمیت نظامی جولان اسرائیل را بر آن می دارد تا بتواند از اشغال مستمر این منطقه از سالهای پس از جنگ یوم کیپور یا جنگ اعراب و اسرائیل در 1973 تاکنون با عنوان یک "ادعای تاریخی" استفاده کند. اگرچه سوریه هیچگاه از بازگرداندن جولان به خاک این کشور دست نکشیده اما جریان جنگ داخلی در این کشور از سال 2011 با آغاز تحولات بهار عرب امکان مذاکره بر سر این موضوع را به حاشیه رانده است. به لحاظ امنیتی اسرائیل بلندی های جولان را به عنوان یک منطقه حائل بین اسرائیل و سوریه ضروری دانسته و دلیل آن را جنگ داخلی در سوریه و نیاز به حفظ سرزمین اسرائیل در برابر بی ثباتی های کشور همسایه عنوان می کند. دولت اسرائیل همچنین منافع ملی خود را در گرو داشتن این منطقه و حضور در مرز سوریه برای پیشگیری و مقابله در برابر تهدیدات ایران، متحد استراتژیک سوریه در طول سالهای بحران داخلی، می داند.

بلندی های جولان علاوه بر ارزش نظامی به لحاظ دارا بودن منابع آب و زمین های حاصلخیز یک دارایی استراتژیک محسوب می شود. این منطقه حوضه زهکشی رود اردن، دریاچه تبریا، رودخانه یرموک بوده و با تغذیه سفره های آب زیر زمینی یک سوم آب مصرفی اسرائیل را تامین می کند. 

به لحاظ جغرافیای سیاسی و تاثیر استراتژی انرژی بر منطقه جولان می توان به کشف ذخایر نفتی در این منطقه در سال 2015 اشاره کرد که تخمین زده شده با دارا بودن میلیاردها بشکه نفت خام قادر خواهد بود که اسرائیل را از یک وارد کننده مواد سوختی به یک صادرکننده نفت تبدیل کند. ایالات متحده نیز با برسمیت شناختن حاکمیت اسرائیل بر جولان می تواند در شراکت با اسرائیل در استخراج نفت منطقه مزد حمایتهای دیپلماتیک خود را از تل آویو دریافت کند. حق انحصاری حفاری و فروش نفت از سوی دولت اسرائیل به شرکت اسرائیلی افک "Afek" وابسته به شرکت امریکایی (نیوجرسی) انرژی ژنی”Genie Energy”  واگذار شده و بدون حمایت شرکت ژنی هیچ نفتی از منطقه به بازارهای بین المللی صادر نمی شود.

نتایج حاصل از این تصمیم غیرقانونی ترامپ در مورد جولان را جدای از ادعای موفقیت ترامپ در پایان دادن به جنگ داخلی در سوریه و افزایش محبوبیت نتانیاهو در انتخابات پارلمانی بعدی اسرائیل می توان اینگونه گفت:

اول آن که برای روسیه فرصتی است تا اشغال بلندی های جولان توسط اسراییل را با اشغال کریمه توسط روسیه مقایسه کند و خواستار اعمال تحریم علیه اسرائیل از سوی امریکا و اروپا باشد. همانگونه که مسکو با تحریم های شدید بدنبال اشغال شبه جزیره کریمه روبه رو شد و یا آن گونه که ترکیه برای به اشغال درآوردن بخش شمالی قبرس در سال 1947 مجازات شد. نکته آن که سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه در اکتبر 2018 تاکید کرده بود که هر تغییری در وضعیت بلندی های جولان در خارج از چارچوب قطعنامه سازمان ملل متحد نقض توافقنامه موجود خواهد بود.

دوم آن که برای اعراب هرگونه کورسوی امیدی به بی طرفی ایالات متحده در مذاکرات صلح میان اسرائیل و فلسطین از میان خواهد رفت. حتی اگر به دلایل ترامپ در ابراز نگرانی از حضور نیروهای ایرانی در جنوب غرب سوریه و اقدامات حزب الله در منطقه جولان و استفاده از آن به عنوان پایگاه برای حمله به اسرائیل بهانه اعطای این حق به اسرائیل استناد کنند. 

در مجموع به رسمیت شناختن حاکمیت اسرائیل بر جولان در مارس 2019 مانند به رسمیت شناختن بیت المقدس به عنوان پایتخت اسرائیل در دسامبر 2017 تنها یک توافق دوجانبه میان ایالات متحده و اسرائیل است که پیامدهای آن سرنوشت منطقه خاورمیانه را برای سالهای آتی رقم خواهد زد.