سرنوشت کردهای سوریه چه خواهد شد؟

نویسنده: صلاح الدین خدیو، کارشناس مسائل بین الملل

دیپلماسی ایرانی: سرنوشت کردهای سوریه چه خواهد شد؟ این سوالی است که این روزها اغلب به گوش می رسد. اما به جرات می توان گفت هیچ یک از بازیگران اصلی بحران هم پاسخ روشنی برای آن ندارند.

با کاسته شدن از میزان درگیریها، چشمها به سال 2019 دوخته شده تا به سال سرنوشت ساز بحران سوریه تبدیل شود.

قصد ترامپ برای خروج نیروهای آمریکایی از سوریه یکی از متغیرهایی است که روی آینده این کشور تصمیم می گذارد.

اما ماهیت این تصمیم که نشانه های شکاف و اختلاف در واشنگتن بر سر سیاست سوریه ای این کشور را نمایان ساخت، هنوز دقیقا مشخص نیست. حتی روشن نیست که این یک خروج واقعی است یا به معنای نوعی صحنه آرایی جدید است.

آینده منازعه ایران و اسرائیل در سرزمین شام هم متغیر مهم دیگری است که نقش خود را روی آینده تحولات سوریه خواهد گذاشت.

در ظاهر ممکن است این گمان پیش بیاید که تحولات پیشگفته پیوندی مستقیم با سرنوشت کردها ندارند. اما این گونه نیست: در اصل موازنه های بحران و بلاتکلیفی های آمده از پی آنها بود که رخصتی برای کردها به عنوان بازیگران فرعی بحران فراهم کرد که دنبال کار خود بروند.

اما احتمالا سال جدید سال روشن شدن خیلی از پرونده هاست و مساله کردها هم ظاهرا یکی از آنهاست.

آمریکا پس از مدتها کلنجار با چالشهای همپیمانی همزمان با دو متحد متخاصم، اکنون در پی یافتن راه حلی میانه برای راضی نگه داشتن هر دو است.

برنامه ایجاد منطقه امن در شمال سوریه که به نظر می رسد، طرحی اولیه و خام باشد، تازه ترین تکاپوی ایالات متحده برای رهایی از مخمصه پیشگفته است.

اما مشکل اینجاست که ترکها و کردها نه تنها تفسیر واحدی از آن ندارند، بلکه از چشم اندازهای کاملا متفاوت و متضادی به آن می نگرند.

طرح منطقه امن در شمال سوریه از ابتدای بحران  که ترکیه دنبال سرنگونی نظام اسد بود، خواسته و تمنای قلبی ترکیه به شمار می رفت. اما هنگامی که این درخواست با تعلل و بی اعتنایی غرب روبه رو شد و روسیه هم خلاء استراتژیک موجود را پر کرد، ترکیه نومیدانه آن را کنار نهاد و به گرفتن سهمی کوچک از جیب روسیه بسنده کرد.

اکنون با مطرح شدن این ایده از سوی ترامپ، ترکیه گویی گمشده خود را بازیافته و مشتاقانه در پی احیای آن مطابق منویات خویش است.

اما چالشی که وجود دارد این است که زمین و زمینه بازی به نسبت سالهایی که ترکیه نومیدانه از ناتو این خواسته را طلب می کرد، عوض شده است.

منطقه امن مورد نظر ترکیه نوعی الگوبرداری از مداخله ناتو در بحران لیبی بود که در نهایت به سرنگونی معمر قذافی انجامید. اما شمال سوریه که قرار است منطقه امن احتمالی در آن برقرار شود، نه تنها خالی از حضور نیروهای اسد است، بلکه در کنترل کردهای متحد آمریکا قرار دارد.

از این رو انتظار کردها هم این است که طرح منطقه امن از مدل منطقه پرواز ممنوع شمال عراق در سال 1991 اقتباس شود که از دل آن دولت اقلیم کردستان فعلی بیرون آمد.

با این وصف رویای کردها و ترکها در این باره کاملا با هم متفاوت است.

نظر آمریکا چیست؟ دقیقا روشن نیست، همین قدر معلوم است که هم می خواهد از کردها صیانت کند و هم دغدغه های امنیتی ترکیه را لحاظ کند.

اینجا باز مشکل دیگری بروز پیدا می کند. دغدغه های امنیتی ترکیه دقیقا به چه معناست؟ برخلاف ادعاهای ترکیه نیروهای مسلح کرد که در طول مرزهای مشترک با این کشور مستقرند، بسیار خویشتندارانه عمل کرده و غالبا در برابر حملات و تحریکات ارتش ترکیه و متحدانش سکوت پیشه کرده اند.

در واقع آنها به هیچ وجه نمی خواهند به ترکیه بهانه داده و به عنوان عناصر مخل امنیت شناخته شوند. اما مشکل ترکیه این نیست، ترکیه نمی تواند با به وجود آمدن یک کیان خودمختار کردی در جوار مرزهایش کنار بیاید.

این سرسختی ترکیه، سرچشمه چالشها و گرفتاریهای کاخ سفید در این رابطه شده است. ایجاد منطقه امن با محوریت ترکیه معنایی جز دادن مجوز اشغال به این کشور برای اشغال شهرهای اصلی کردستان سوریه ندارد.

خاطرنشان می شود اکثر این شهرها در نوار مرزی و عمق بیست کیلومتری مرز قرار دارند. طبیعی است که نه کردها این را بپذیرند و نه انتظار می رود آمریکا این گونه گشاده دستانه عمل کند.

از سوی دیگر ایجاد منطقه امن با محوریت نیروهای بین المللی و طرفهای ثالث، برای ترکیه نقص غرض و به منزله سپری برای حفاظت از کردها خواهد بود. این معنایی جز این نخواهد داشت که سماجت بیش از حد ترکیه در این باره، نتایج معکوس به بار می آورد.

ترکیه قبلا پیامدهای تلخ این خیره سری و تنگ نظریها را چشیده است. در سال 2002 چند ماه قبل از حمله آمریکا و انگلیس به عراق، پارلمان آن به اتفاق آرا مصوبه ای مبنی بر عدم اجازه به نیروهای مهاجم برای استفاده از خاک این کشور را گذراند.

مصوبه مذکور فرصتی تاریخی جلو پای کردهای عراق به مثابه دشمنان ژئوپولتیک ترکیه گذاشت: آمریکا به جای استفاده از خاک ترکیه به کردهای عراق پناه آورد و فردای جنگ  پاداش آنها را به صورت گسترش کمی و کیفی خودمختاری شبه استقلالشان داد و این ماجرا به باختی دوسره برای ترکیه تبدیل شد.

این داستان به خوبی نقش متغیرهای ناگهانی و غیرقابل پیش بینی را در جهت یابی و تعیین مسیر روندهای موجود نشان می دهد.

امری که بیانگر آن است در بسیاری از موارد پیش بینی دقیق آتیه رویدادها حتی برای بازیگران جرگه حوادث هم غیرممکن است.

آنچه معلوم است این است که کردهای سوریه لحظاتی تاریخی و سرنوشت ساز را می گذرانند. چربیدن زور دوستهای کردها در دولت ترامپ بر لابیگری و اعمال فشارهای دولت ترکیه و یا بالعکس، اهمیتی تاریخی دارد.

نباید از نقش متغیرهایی چون ورود دمشق و مسکو به ماجرا با پیشنهادهای اغواکننده برای کردها و یا عوامل دیگری نظیر ترجیحات و ملاحظات اسرائیل درباره آینده نقش آمریکا در سوریه هم گذشت.

علی رغم روشن بودن نسبی روندهای کلی اما همه چیز به نوع و شتاب حوادث آتی بستگی دارد.

نوشیروان مصطفی، رهبر فقید جنبش تغییر در جایی گفته هنگام تصویب اعلام منطقه پرواز ممنوع در سال 1991، بغداد از طریق برخی واسطه های سنتی درصدد احیای مذاکرات با کردها برآمد.

ما نیز که اهمیت تحول بزرگ ایجاد شده بواسطه ایجاد منطقه امن را کاملا درک نمی کردیم، ابتکار صدام را فرصتی مغتنم می دانستیم.

خاطره نوشیروان اشاره ای بجا به این نکته دارد که کردها در آن مقطع ناغافل در نوک پیکان تغییر یکی از دورانهای روابط بین الملل قرار گرفته بودند: پارادایم دخالت بشردوستانه و ایجاد اختلال در حاکمیت دولتهای ملی با توجیهات فلسفی و اخلاقی ناشی از آن!

شاید باز این گونه شود و لحظه ای تاریخی به سراغ سوریه و کردهایش بیاید و شاید هم ترکیه از ریسمان سیاه و سفید رمیده، ادامه بن بست کنونی را تا آینده ای نامعلوم ترجیح دهد.

باید ماند و روزها و هفته های حساس آینده را به نظاره نشست.