ناتوی عربی، شترگاوپلنگ

نویسنده: نبیل خباش

دیپلماسی ایرانی: اولین چیزی که از کلمۀ «پیمان» به ذهن می­ آید این است که چند نیرو با یکدیگر دست به دست هم داده­ اند تا به هدفی مشترک دست یابند. هدفی سیاسی یا اقتصادی یا نظامی یا غیر آن. فضای حاکم بر روابط این هم­ پیمانان باید فضایی مثبت باشد. همچنین باید حد معقولی از رضایت و توافق میانشان باشد که به آنان امکان این را دهد که به صورتی منسجم وارد اجرای سازوکارها و برداشتن گام­هایی در مسیر هدفشان شوند. اگر در این میان یک یا چندتا از این نیروها اختلافی پیدا کنند، طبیعتاً باید دست­کم موقتاً کنار نهاده شوند تا پیمان به اهدافش دست یابد و بعد هر کدام سر کار خودش برود.

علاوه بر این، یکی دیگر از موضوعات بدیهی تعیین هدف از شکل­ گیری پیمان پیش از اعلام آن است. اگر پیمان نظامی است، تعیین اینکه چه کسی «دشمن» است باید موضوعی فیصله یافته باشد و جایی برای بحث و تحلیل سیاسی در آن نباشد. وقتی این شرط اساسی نادیده گرفته شود و دیدگاه­ ها دربارۀ تعیین قطعی و به دور از شک و تردید «دشمن» به اختلاف بکشد معنایش آن است که ایدۀ «پیمان» با مسئله مواجه شده یا حتی از میان رفته است. این­گونه همۀ نشانه­ ها از هم گسیختنِ آن چیزی را خبر می ­دهد که قرار بوده پیمان باشد. و اگر یک اراده­ ای درکار باشد که بتواند در سطحی گسترده از زور و قوۀ قهریه استفاده کند و مصلحتش ایجاب کند که پروژۀ «پیمان» را، حتی با وجود اختلالات شدید در رشد جنینی آن، پیش ببرد، آسان­ترین راه اِعمال فشار و مجبور کردن همگان و حتی در صورت لزوم تهدید گروه ­هایی است که بنا بر ضرورت سیاسی باید در این «پیمان» حضور داشته باشند. وقتی از نبود معیار پذیرش و رضایت و تشتت در سازوکارهای اجرا و اتحاد هدف و استفاده از روش­های قهرآمیز سخن می­ گوییم، یعنی آنکه حق داریم بپرسیم که چنین پیمانی چه سرنوشتی خواهد داشت؟ و چه طرف­ هایی­ اند برای پیدایش چنین «پیمانی» از زور و سلطۀ خود استفاده می­ کنند؟ و این نیروها برای کسب چه چیزی این­گونه به تکاپوی سیاسی افتاده­ اند؟

«ناتوی عربی» تصوری امریکایی است ــ با تبلیغات مصری که نسخۀ اصلی این طرح متعلق به آن بود ــ که آشکارا در مرحلۀ انتقالی به سر می­ برد: انتقال از بحث­های نظری دربارۀ آن به مقدمه ­چینی برای اعلام رسمی تشکیل آن و دیدن آثارش. دیگر توجه به اینکه این پیمان فاقد بنیان­های عینی شکل­ گیری یک پیمان واقعی است و بیش از هرچیز می ­توان آن را به مفهوم سرسپردگی نزدیک­تر دانست و اینکه دیگر از بحث­های نظری دربارۀ آن گذشته­ ایم و این ایده چارچوبی عملی یافته که ابزارها و نشانه­ های مشخصی دارد که بررسی و سنجش دقیق آن را ممکن می ­کند و همین بررسی و سنجش به ما نشان می­ دهد که برخی کشورها در تبعیت و کنار گذاشتن مصالح ملی خود به سود مصالح قدرت­ های جهانی و منطقه­ ای کارشان به کجا کشیده، همه و همه دیگر کشفی نظری یا دقت­ نظری چشمگیر در تحلیل سیاسی نیست. هر معیاری برای سنجش امور داشته باشیم، سرسپردگی نظامی از نشانه­ های روشن ضعف بنیان­ های اساسی هر کشور است و این سرسپردگی انواع گوناگون می­ تواند داشته باشد ازجمله هزینه­ های سرسام­ آور برای خرید سلاح­ هایی بسیار بیش از آنچه برای استفاده از آنها بهانه داریم. برای رفع این مشکل البته راه ­هایی است که یکی از آنها ایجاد تنش ­های ساختگی دائمی با طرف­ هایی است که آنها هم می­ توانند پا به پای ما در تأمین سلاح برای خود زیاده­ روی کنند. خرید سلاح علاوه بر هزینۀ خود جنگ­ افزارها خواه­ ناخواه هزینه­ هایی مانند آموزش استفاده از آنها و همچنین خرید لوازم یدکی و قطعه­ ها و خدمات دیگری را هم در پی دارد. سرسپردگی نظامی به کشورهای دیگر وقتی به خط قرمز می­ رسد که دو حالت پیش آید: اجازۀ برپایی پایگاه­ های نظامی برای نیروهای نظامی قدرت ­های بزرگ، وارد شدن به پیمان ­های نظامی­ ای که تنها هدف آن خدمت به مصالح قدرت ­های بزرگ است.

چند کشور در سیاهۀ اعضای این پیمان، یعنی قطر و عمان و کویت، با استناد به شواهد سیاسی و اقتصادی نه چندان اندکی جمهوری اسلامی ایران را، که این پیمان اساسا برای مبارزه با آن و محاصرۀ آن تشکیل شده، خطری برای امنیت و ثبات منطقه نمی ­دانند. این کشورها می­ خواهند با این همسایۀ رو به رویی­شان که در آن سوی خلیج فارس ایستاده روابط بهتر و باثبات­تری داشته باشند و بزرگ­ترین آرزوی سیاسی این سه کشور حل فراگیر همۀ مسائلی است که نیروی همۀ کشورهای منطقه را هدر می­ دهد و آیندۀ آنها را با مشکل روبه ­رو می ­کند.

جدا از نبود مهم­ترین عنصر لازم برای شکل­گیری یک پیمان نظامی، یعنی اتفاق نظرِ هم­پیمانان دربارۀ تعیین «دشمن»، موضوع دیگری نیز هست که حالت عدم توافق در این پیمان عربی را تعمیق می­ کند و آن اختلاف در برآورد توان نیرویی است که دشمن پنداشته می­ شود. در حالی که سه کشور پیش ­گفته توان نظامی ایران را جدی می­ گیرند و با احتیاط به آن می نگرند، کشورهایی مانند عربستان و امارات و بحرین برآوردی واقع بینانه از توان نظامی ایران ندارند و به آن به دیدۀ تحقیر می­ نگرند. در این راستا می­ توان به تهدیدهای بی وقفۀ ولی عهد عربستان سعودی اشاره کرد که حتی از رویکرد عربستان به کشاندن جنگ درون مرزهای ایران سخن می گوید. اگر عملیات تروریستی اخیر در اهواز در همین راستا بوده باشد، واکنش ایران و پرتاب موشک به پایگاه­ های تروریست ­ها در کرانۀ شرقی رود فرات در سوریه ممکن است بتواند برداشت غلط از محل نزاع در میان کشورهای حاشیۀ خلیج فارس را تصحیح کند. یکی از دلالت ­های این حملۀ موشکی می­ تواند رساندن این پیغام باشد که ایران بیش از دیگر کشورها توان تعیین مرکز درگیری در مناطقی دور از مرزهایش را دارد.

در اواخر جنگ سرد مشاور میخائیل گورباچف، رئیس جمهور اتحاد جماهیر شوروی، سخنی بسیار هوشمندانه خطاب به غرب گفت: «بدترین خدمت را به شما خواهیم کرد، از داشتن دشمن محرومتان می­ کنیم». از آن لحظه تا امروز غرب و به طور خاص ایالات متحده سرگرم دشمن­ تراشی است. عملیاتی که بخش سرمایه­گذاری بسیار مهمی در اقتصاد امریکا ساخته است. تماس تلفنی دانلد ترامپ، رئیس جمهور امریکا، با سلمان بن عبدالعزیز پادشاه عربستان سعودی، برگردان دقیق و مستقیم همین استراتژی است. علاوه بر این، با نگاهِ از بالایی که در رئیس جمهور فعلی امریکا بسیار شدید است، یادآوری عملی قاعدۀ تاریخی­ ای است که فرانکلین روزولت و ملک عبدالعزیز آل سعود در سال 1945 بنیان نهادند و معمولا در دو کلمه خلاصه می ­شود: نفت دربرابر حمایت.

در این مرحله، تهدید اصلی دربرابر آگاهی عربی، یا بقایای آن، بازبینی در این آگاهی برای فهم این جنبه و اثر آن در حوادث پیرامون ماست. اگر چنین بازبینی انجام شود عقل به آسانی به یافتن واقعیت و پذیرش آن هدایت می شود. اینکه دشمن واقعیِ «پیمان ناتوی عربی» درون خود آن است.

منبع: الساسه پست / تحریریه دیپلماسی ایرانی/11