دریای خزر پس از ۲۲ سال مناقشه

نویسنده: اولیور کارول

دیپلماسی ایرانی: پس از 22 سال مناقشه، بالاخره به نظر می رسد درگیری ها بر سر دریای خزر که حتی بر سر دریا بودن آن هم شک و تردید وجود دارد، رو به پایان است. کرملین روز جمعه اعلام کرد که روسیه، ایران، قزاقستان، اذربایجان و ترکمنستان، پنج کشور مشرف به دریای خزر، با یکدیگر به توافق رسیده اند و کنوانسیون جدیدی در این زمینه روز یکشنبه به امضا می رسد.

اما مذاکرات تا این لحظه به سختی پیش رفته اند. در حالی صحبت از این کنوانسیون به میان آمده که دو دهه مذاکره؛ 51 کارگروه، بیش از ده ها دیدار بین وزرای خارجه کشورها و چهار نشست در سطح ریاست جمهوری بی نتیجه مانده اند. اما جای تعجب هم ندارد. مساله بر سر قراردادهای میلیارد دلاری نفتی و گازی است. دریای خزر، بزرگ ترین آب های محصور شده در جهان، ذخایر فراساخلی تایید شده به حجم 48 میلیارد بشکه نفت و 9 تریلیون متر مکعب گاز طبیعی دارد. حتی تصور می شود که حجم ذخایر بیشتر از اینها باشد و مناقشات ارضی مانع از کشف آنها شده باشند.

مشکل خزر پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی ایجاد شد. تا پیش از آن، این آب ها بین دو کشور ایران و اتحاد جماهیر شوروی تقسیم شده بودند. اما پس از فروپاشی شوروی، ایران مجبور شد با چهار کشور جدید کنار بیاید.

یکی از بزرگ ترین موانع بر سر حل مناقشات، شرایط دریا بوده است. اینکه خزر حقیقتا دریاست یا دریاچه محسوب می شود؟ این مساله تنها یک مناقشه لفظی نیست، بلکه حقوق توسعه و سهم کشورها را مشخص می کند. اگر خزر دریاچه تصور شود، حق مالکیت آن به طور مساوی بین کشورها تقسیم می شود و هر یک سهمی 20 درصدی خواهند داشت. اما اگر خزر را به صورت دریا تعریف شود، آنگاه کشورهای رقیب هر یک به ازای سهم خط ساحلی خود از دریا سهم می برند. در چنین تعریفی، بزرگ ترین بازنده ایران خواهد بود و به همین دلیل هم تاکنون از قبول تعریف خزر به عنوان دریا خودداری کرده است.

طبق پیش نویس سندی که بر روی پایگاه اینترنتی دمیتری مدودف نخست وزیر روسیه قرار گرفته، کشورها با تعرف دریا از خزر موافقت خواهند کرد و بدین ترتیب بستر دریا به چند بخش، آب های بین کشورها، منطقه ماهیگیری و آب های مشترک تقسیم خواهد شد. اما همچنان احتمال بروز اتفاقی غیرمنتظره وجود دارد.

تاکنون که قراردادی وجود نداشت، کشورها به توسعه در بستری که باور داشتند به آنها تعلق دارد، ادامه می دادند. تا اندازه ای می توان گفت که معاهده آنچه را که در حال وقوع است، رسمی می سازد. اما آنچه اهمیت دارد این است که چنین معاهده ای مهر تاییدی خواهد بود بر سلطه ژئوپولتیک روسیه در منطقه. گفته شده که کنوانسیون بندهایی را در رابطه با حق استفاده کشورهای مشرف به خزر از منطقه دریایی برای اهداف نظامی در بر گرفته است. حریم هوایی هم بین کشورهای امضاکننده کنوانسیون تقسیم و دسترسی ناوتیپ خزر روسیه به همه دریا تضمین خواهد شد.

گفته شده روسیه نگران این مساله است که پیمان سازمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در آینده در صدد ایجاد روابطی در منطقه برآید. اما اینکه ناتو چگونه در مناطق حامی روسیه برای خود پایگاهی ایجاد می کند و این پایگاه دریای خواهد بود یا زمینی، هیچ گاه مشخص نشده است.

منبع: ایندیپندنت / مترجم: طلا تسلیمی