جستارهایی پیرامون مسائل دریای خزر

دیدبان روسیه:  اثر تازۀ دکتر "الهه کولایی" مدیر برنامه اوراسیای مرکزی دانشگاه تهران با عنوان «جستارهایی پیرامون مسائل دریای خزر» در سرای اهل قلم نمایشگاه بین المللی کتاب رونمایی شد. دکتر الهه کولایی طی سخنانی به معرفی این کتاب پرداخت  و اهمیت دریای خزر و مسائل مربوط به آن را برای منافع ملی ایران تشریح کرد. به گفتۀ مدیر گروه مطالعات منطقه ای دانشکده علوم سیاسی دانشگاه تهران با همکاری گروهی از دانشجویان دکتری مطالعات منطقه­ ای در این دانشگاه، کتاب «جستارهایی پیرامون مسائل دریای خزر» با تمرکز بر سیاست­ ها و رفتارهای کشورهای ساحلی در مورد حقوق و تکالیفشان در این دریاچه برای استفاده علاقمندان حوزه دریای خزر و مسائل آن منتشر شده است.

این کتاب در واقع تکمیل کنندۀ کتاب قبلی نویسنده، «دریای خزر، چالش ها و چشم اندازها»، است و مباحثی را پوشش می دهد که در آن کتاب مورد بررسی قرار نگرفته است.
  
کولایی در بخشی از سخنانش در رونمایی این کتاب اشاره کرد: "تا زمانی که اتحاد جماهیر شوروی وجود داشت، خزر دریاچه ای میان ایران و این کشور بود. اما پس از فروپاشی اتحادجماهیر شوروی مساله بهره برداری از این دریاچه به یکی از نکات بسیار پرچالش منطقه ای و حتی فرامنطقه ای تبدیل شد. زیرا با توجه به اینکه کشور ما در کرانه های جنوبی این دریاچه قرار داشت، کنش و نوع رفتار بازیگرانی که در ساحل آن وارد عرصه جهانی شدند، بسیار مهم است."
 
این استاد بنام در حوزه روسیه در ادامه افزود: "کسانی که تاریخ مجلس ششم را دنبال کرده اند، می دانند تنها مجلسی است که بحث خزر در آن به عنوان یکی از مباحث بسیار مهم دنبال شد و زمانی که رئیس جمهوری اصلاحات به اجلاس عشق آباد رفت، در شرایطی که جورج بوش، ایران را محور شرارت مورد هجمه قرار داده بود، تصور می شد کشور ما در موضع ضعف قرار دارد و به اجبار مدل 4+1 را خواهد پذیرفت؛ اما به دلیل فعالیت های مستمر مجلس ششم حتی یک جمله در بیانیه پایانی اجلاس به نفع زیاده خواهی چهار کشور تجزیه شده از اتحاد جماهیر شوروی ثبت نشد. در واقع پس از پایان نشست، بیانه ای صادر نشد.
 
استاد مطالعات منطقه ای دانشگاه تهران ادامه داد: "دریاچه خزر به دلیل دارا بودن منابع انرژی در داخل و اطراف آن عرصه یکی از رقابت های بسیار پیچیده در منطقه است؛ به ویژه که جمهوری اسلامی ایران مسیر طبیعی و مستقیم این دریاچه به آب های جهان است و باید از این ظرفیت بهره برداری می شد. بنابراین باید نگاه ویژه به این عرصه آبی داشته باشیم و منافع ما ابزار بازی های کشورهای دیگر قرار نگیرد."

► معرفی کتاب «جستارهایی پیرامون مسائل دریای خزر»:

این کتاب به قلم دکتر الهه کولایی و شیوا علیزاده توسط مرکز آموزش و پژوهش های بین المللی وزارت امور خارجه منتشر و در دو بهره تنظیم شده است: محیط زیست و رژیم حقوقی.

بهره اول کتاب دو مقاله در مورد محیط­ زیست دریای خزر که به­ دلایل گوناگون به وضعیت بحرانی دچار شده است در بر دارد. در اولین مقاله بهره نخست به تهدیدهای زیست­ محیطی در دریای خزر و نقش «کنوانسیون چارچوبی حفاظت از محیط زیست دریای خزر» در رویارویی با آن ها پرداخته شده است. کنوانسیون محیط زیست دریای خزر که در تهران امضا شده است، می تواند ابزار حقوقی مؤثری برای مبارزه با آلودگی دریا باشد. این مقاله با بررسی روند شکل گیری، محتوا و اهمیت کنوانسیون در پی آشکار ساختن ظرفیت های اجرایی آن است. بخش هایی از مقاله نیز به توصیف تهدیدهای زیست­ محیطی دریای خزر و پیشینۀ فعالیت ها در جهت دست یافتن به توافق های زیست­محیطی اختصاص یافته است.

دومین مقالۀ این بهره، به شیوۀ توصیفی- تحلیلی، جایگاه حکمرانی خوب در مدیریت یکپارچۀ سواحل دریای خزر و تأثیر آن بر کاهش مشکلات زیست­ محیطی این دریاچه را بررسی می کند. هدف نویسندگان توج ه­دادن به روش های موفق در مناطق مشابه با استفاده از روش مدیریت یکپارچۀ سواحل است. حکمرانی خوب الگویی است در جهت اصلاح بخش عمومی، تقویت جامعۀ مدنی و تسریع مشارکت بخش خصوصی.

بهره دوم دربرگیرندۀ مجموعه ای از مقاله­ ها در مورد رژیم حقوقی دریای خزر است. در هر یک از این نوشتارها، بررسی موشکافانه موضع یکی از کشورهای ساحلی در مورد رژیم حقوقی دریای خزر ارائه شده است. منابع انرژی، خطوط انتقال انرژی و روابط هر کشور با سایر کشورهای ساحلی، عناوین فرعی مقاله­ ها را به خود اختصاص  داده است.

در سومین مقاله این کتاب به مسایل جمهوری آذربایجان در دریای خزر پرداخته شده است. منابع نفت و گاز این جمهوری، پیشینۀ بهره برداری از این منابع در دوران روسیۀ تزاری و اتحاد شوروی، چگونگی توسعۀ میدان های نفتی پس از استقلال، قراردادهای متعدد با شرکت های غربی، خطوط انتقال انرژی کنونی و در حال ساخت، رویکرد جمهوری آذربایجان در مورد رژیم حقوقی خزر و روابط این کشور با همسایگان خزری، مباحث مطرح شده در این نوشتار است.

در چهارمین مقاله با عنوان «ایران و دریای خزر»، آماری از ذخایر انرژی این دریاچه و برآورد موجود در بخش های ایرانی آن ارائه شده است. بخش های دیگر این مقاله به چگونگی انتقال انرژی کشورهای ساحلی خزر از مسیر ایران، سهم ایران در قراردادهای انرژی این کشورها، دیدگاه ایران در مورد رژیم حقوقی، تاریخچۀ روابط ایران و روسیه در حوزۀ خزر و مذاکرات چندجانبۀ کشورهای ساحلی در سطوح گوناگون پرداخته است.

در مقالۀ بعد، ابتدا تاریخ طبیعی، اسامی و حوزه های آبی خزر، سپس جغرافیای طبیعی و انسانی ترکمنستان، منابع انرژی، میزان تولید و مسیرهای انتقال نفت و گاز بررسی شده است. در پایان، چگونگی روابط با کشورهای همسایه در خزر و موضع ترکمنستان در مورد رژیم حقوقی مطرح شده است.

«فدراسیون روسیه و دریای خزر» موضوع ششمین مقاله است. دیدگاه روسیه در مورد رژیم حقوقی دریای خزر، منابع نفت و گاز روسیه، شبکۀ خط لوله های داخلی و صادراتی و روابط این کشور با دیگر کشورهای ساحلی، در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفته اند. در مقالۀ هفتم ابتدا به رویکرد قزاقستان در مورد رژیم حقوقی دریای خزر، سپس میدان­های نفتی و گازی این کشور، چگونگی توسعۀ آنها و مسیرهای صادرات انرژی پرداخته شده است.