امیدواری هند به اتخاذ سیاستی مشابه اروپا در تعامل با ایران

عبدالرحمن فتح الهی – هندوستان از جمله بازارهای هدف در صنعت نفت ایران به شمار می رود. بازاری که در سایه بازگشت تحریم ها می تواند دستخوش تحولاتی جدی شود. دیپلماسی ایرانی برای بررسی این تحولات گفت وگویی را با محسن روحی صفت، سرپرست سابق سرکنسول گری جمهوری اسلامی ایران در مزار شریف، پیشاور، قندهار، رئیس سابق ستاد افغانستان و کارشناس مسائل شبه قاره انجام داده که در ادامه می خوانید:

با توجه به نزدیک شدن دور اول تحریم ها به خصوص تحریم های نفتی وضعیت خریداران ما نظیر هندوستان که از مهمترین مشتریان نفت ایران به شمار می آید چه سرنوشتی پیدا خواهد کرد. آیا می توان در این تحولات هم چنان بر خرید نفت از ایران توسط هندوستان امید داشت؟

موضوع ایران نزد هندی ها اکنون به یک معمای پیچیده در حوزه تحریم ها بدل شده است که تا کنون راه حلی برایش پیدا نکرده است. دهلی نو از یک طرف همراهی و همسویی با مواضع تهران را یک ضرورت در امر سیاست خارجی برای خود تعیین کرده اند، در عین حال پیگیر این مساله هم هستند که نزدیکی با تهران لطمه ای به روابطش با واشنگتن وارد نکند. مضافا این که هندی ها ایران را صرفا یک صادر کننده نفت نمی دانند بلکه اهمیت ایران برای هندوستان بیش از اینها است. اما پیش شرط های کاخ سفید برای عدم ارتباط با تهران اکنون هندوستان را به یک دوراهی کشانده است. در سایه این مساله هندی ها تا کنون سعی کرده اند که روابط خود با ایران را به گونه ای مدیریت کنند که کمترین آسیب و حساسیت را نزد آمریکا برانگیزاند. در این شرایط هندوستان به این یقین رسیده که از آسیای دور تا شمال افریقا اگر ایران مهمترین بازیگر نباشد، قطعا یکی از مهمترین آنها است که حفظ و تدوام روابط با آن می تواند سرنوشت هر کشوری را دستخوش تحولات جدی کند. اما دهلی نو همواره به دنبال بالانس این روابط بوده است. ما هیچ گاه رای هندوستان علیه ایران در سازمان بین المللی انرژی هسته ای را فراموش نمی کنیم. یا مساله مهم مرزی کشمیر که هر از گاهی به کانون تحولات و توجهات بدل می شود و از جانب ایران کشمیر هم ردیف سرزمین های اشغالی فلسطین تلقی می شود، سبب شده تا این مسائل به نقاط انشقاقی و درو کننده روابط دو کشور عمل کنند. یا مساله دعوت به همکاری از چین در منطق چابهار و یا اعدام آقای "کولبوشانا سودهیر یادوا" به اتهام جاسوسی در پاکستان که به ادعای هندی ها از چابهار ربوده شده و به پاکستان انتقال یافته می تواند روابط دو کشور را کم رنگ تر کند. پس می بینید که روابط تهران – دهلی نو مجموعه ای از نقاط مثبت و منفی است. اذا نمی توان با قاطعیت از همراهی و یا عدم همراهی هندوستان با ایران در دوران تحریم ها گفت.

اما در مناسبات دیپلماتیک همه کشورها این نقاط مثبت و منفی وجود دارد. نقاط راهبردی دو کشور ایران و هند که می تواند در شرایط نامساعد آتی سبب سنگینی کفه همراهی دهلی نو شود چیست؟

 اولین مساله به حجم مالی قابل توجه خرید های نفتی هند از ایران باز می گردد که رقمی نزدیک به ده و نیم میلیارد دلار را شامل می شود. با توجه این مساله و این که هند چهارمین وارد کننده نفت جهان به شمار می رود دهلی نو سعی دارد تا جایی که امکان داشته باشد روابط انرژی خود با ایران را از دست ندهند. البته مسافت کوتاه دو کشور سبب شده تا هزینه انتقال آن کاهش پیدا کند و این هم از نکات قابل توجه برای دهلی نو است. مساله مهم دیگر مساله حمل و نقل میان دو کشور است. در این رابطه ما می توانیم به کریدور شمال – جنوب اشاره کنیم که هندوستان را به قفقاز، روسیه و اروپای شرقی و شمالی وصل خواهد کرد. این مساله برای هنودستان بسیار حائز اهمیت است. در این رابطه دهلی به خط راه آهن ترکیه که از خاک ایران به سمت میرجاوه و بعد کویته پاکستان کشیده شده چشم دارد، چرا که هند امیدورار است امتداد این خط آهن تا مرزهایش برای سهولت در امر حمل و نقل شرق به غرب آسیا هم باعث رونق اقتصادی و افزایش مراودات تجاریش با جهان شود. افزون بر این نکات اهمیت مناطقی مانند چابهار برای هندی ها، مساله کنترل پاکستان از طریق همکاری با ایران و یا همراهی با ترهان در کاهش تنش در افغانستان، تلاش های مشترک علمی و فناوری دو کشور و نیز حس مشترک عدم سلطه پذیری سبب شده تا هندوستان تا جایی که امکان داشته باشد روابط خود با ایران را در دوران بازگشت تحریم ها حفظ نماید.

علیرغم نقاط مثبتی که به آن اشاره داشتید شرایط بازار نفتی ما در سایه فشارهای ترامپ و بازگشت تحریم ها چه سمت وسویی پیدا خواهد کرد؟

خوب حجم روابط تجاری ما با هند نزدیک به 12 میلیارد دلار است. همان طوری که اشاره کردم نزدیک به ده ونیم میلیارد دلار از این میزان تجارت را صادرات نفت به خود اختصاص دهد. این حجم از روابط در دوره تحریم های سال های ابتدایی دهه 90 شمسی که اوج تاثیرات تحریم ها بود به نزدیک 200 هزار بشکه کاهش یافت. لذا مطمئن باشید که بازگشت تحریم ها و نیز فشارهای کاخ سفید باز بر حجم مبادلات و نیز بازار صاردات نفت ما به هندوستان تاثیرات منفی خواهد داشت و رقم آن کاهش پیدا می کند. اما این که در این خصوص رقم دقیقی بتوان ارائه کرد تقریبا غیر ممکن است. باید منتظر تحولات آتی بود تا بتوان در خصوص میزان و حجم کاهش یافته مراودات اقتصادی و تجاری ایران و هند به خصوص در حوزه صادرات نفت عددی ارائه کرد. آمریکا اکنون با فشارهای خود به دنبال افزایش هزینه ادامه روابط هند با ایران است پس در طرایط واقع بینانه عقربه این 12 میلیارد دلاری حجم مناسبات تجاری کاهش خواهد یافت، اما کجا متوقف می شود بسته به میزان تحریم های آمریکا و فشارهای کاخ سفید دارد. البته مساله افزایش فشارهای فقط به ایران محدود نمی شود. اخیرا کنگره آمریکا خواستار آن بوده اند که در سایه افزایش فشار بر دشمنان خود رئیس جمهوری ایالات متحده محدودیت های جدی در خرید قطعات و ادوات نظامی هند از روسیه ایجاد کند. حال این که این مناسبات روسیه وهند حدود 67 درصد ارزش مبادلات نظامی هند را شکل می دهد. در همین راستا اخیرا هندوستان اقدام به خرید سامانه موشکی اس - 400 و هلی کوپترهای 226 – تی کرده است که کاخ سفید به دنبال لغو تمامی آنها است. حتی واشنگتن مانع از برگزاری گفت وگوهای 2+2 که هندوستان هم جزء آن بود شد.

اما مرز مقابله دهلی نو در برابر فشارهای واشنگتن تا کجا خواهد بود. چرا که هندی ها تا اکنون خود را متعهد به دستورات ایالات متحده ندانسته اند. این رویه تا کجا پیش خواهد رفت؟

ببینید اکنون مواضع هندوستان در مقابل فشارها آمریکا برای کاهش روابط به خصوص در حوزه بازار نفت متشتت و دو گانه است. از یک سو وزیر نفت هند از آمریکا فرجه زمانی خواسته تا بازارهای جایگزین بازار نفت ایران را بیابد. اما در آن سو دهلی به صراحت اعلام می کند که فقط به تحریم های سازمان ملل در محدود کردن روابط خود با ایران پاسخ مثبت خواهد داد و هیچ تعهدی به تحریم های یک جانبه آمریکا نشان نخواهد داد. در این شرایط هم نمی توان گفت که کدام بعد و کفه مواضع سنگین تر خواهد بود. اما به دلیل اهمیت و جایگاه ایران برای هند در نکات پیشینی که به آن اشاره داشتم باید گفت که اکنون دهلی نو به دنبال حضور شرکت های خصوصی است که بتواند از طریق آن روابط تجاری خود را با ایران حفظ کند. در همین رابطه هندوستان به دنبال بررسی راه های دیگری است که بتواند در دوران تحریم روابط مالی و تجاری خود با ایران را حفظ کرده و آن را تداوم بخشد. مثلا اکنون هندی ها می خواهند ارزی غیر از دلار را برای خرید نفت از ایران به کار گیرند که بتوانند تا حدودی فشارهای تحریم های آمریکا را کاهش دهند. پس علیرغم سیاست دوگانه هندوستان این کشور به دنبال نقشه دو، سه و چهار است تا بسته به جو جهانی نسبت به ایران آنها را اعمال کند. مثلا ادامه مذاکرات تهران با اروپا و یا همکاری روسیه و چین می تواند در نوع روابط هند با ایران و اتخاذ نقشه های دهلی نو در دور زدن تحریم های آمریکا موثر باشد. همچنین میزان حساسیت پرونده ایران در سازمان ملل و شورای امنیت می تواند نقش بسیار مهمی در ترسیم روابط آتی هند و ایران داشته باشد.

در دوره بازگشت تحریم های ثانویه که آبان ماه از جانب آمریکا اعمال می شود هندوستان تا کجا می تواند سیاست یک بام و دو هوای خود را ادامه دهد؛ آیا می توان به فعالیت همین شرکت های خصوصی هندی که به آن اشاره داشتید برای حفظ روابط تجاری به خصوص در حوزه بازار نفت امید داشت؟

هندوستان اکنون در مرحله چانه زنی سیاسی و دیپلماتیک قرار دارد. دهلی نو با این مشی دیپلماتیک به دنبال کاهش حساسیت آمریکا در دوران فعلی است. در عین حال چنانی که پیشتر به آن اشاره داشتم هندی ها به دنبال راه های جایگزین در ادامه روابط خود با ایران هم هستند. اما باید اذعان داشت که در دوران تحریم های ثانویه یقینا بسیاری از شرکت ها و بانک های هندی هم روابط خود را با ایران کاهش خواهند داد. ولی خوب دهلی برخی از راه حلی هایی را از طریق به کار گیری برخی شرکت ها و بانک ها پی گرفته که امیدوار است حتی در دوران تحریم های ثانویه هم بتواند از قطع کامل روابط خود با ایران جلوگیری کند.

در راستای نکات شما برخی از کارشناسان معتقدند که اروپایی ها به دنبال ادامه برجام از طریق فعالیت بانک ها و شرکت های کوچک و متو سطی است که هیچ ارتباطی مالی و پولی با آمریکا نداشته و ارز مرجع آن هم غیر از دلار باشد، آیا می توان این راهکار را در مورد هندوستان هم برای حفظ روابطش با ایران تعمیم داد؟

بله اکنون هندی ها نیز با در پیش گرفتن این راه حل می خواهند شرکت ها و بانک هایی را برای گردش مالی و پولی با ایران داشته باشند که ارتباط مالی با آمریکا نداشته و یا همکاری و وامی را از آمریکا دریافت نکرده باشد. من معتقدم که اگر زمان و فرصت کاف در این خصوص وجود داشته باشد این راه حل قابلیت اجرایی شدن دارد. چرا که بسیاری از شرکت های بزرگ مثلا در حوزه نفت فی نفسه تولید کننده همه فناوری های خود نیستند. بلکه جمع آوری کننده قطعات و فناوری های از شرکت های کوچک و متوسطی هستند که به آنها سفارش تولید می دهند و در نهایت این تولیدات به نام یک برند و نام شرکت بزرگ در مسیر هولدینگ تعریف وعرضه می شود. پس این شرکت ها خود تولید کننده همه قطعات و فناوری هایشان نیستند. در هندوستان هم این شرکت های کوچک و متوسط به وفور یافت می شوند که می توانند از طریق آنها هندوستان امید دارد روابط خود با ایران را در عین محدودیت از قطع کامل نجات دهد. البته این مساله خودی به خود به ثمر نخواهد نشست. باید تلاش های بسیاری در حوزه سیاسی و دیپلماتیک در حمایت از آنها صورت گیرد تا بتوان به حضور آنها در بازار ایرن چشم داشت. علاوه بر حمایت مساله سازمان دهی، نوع حضور، میزان حضور، چگونگی حضور هم می تواند محل بحث و مذاکرات جدی باشد و گرنه به این امید که ما اکنون راهکار حضور شرکت های کوچک و متوسط را در پیش گرفته ایم نمی تواند راهگشا باشد. اما پتانسیل آن وجود دارد.

بسیاری از کارشناسان حوزه نفت و انرژی بر این باورند که در شرایط فعلی هیچ تولید مازادی وجود ندارد که بتواند سهم بازار نفت ایران در جهان را به طور کامل پوشش دهد. در سایه این نکته که هندوستان چهارمین وارد کننده بزرگ نفت در جهان به شمار می رود، آیا دهلی نو توان یاقتن بازارهای جایگزین را خواهد داشت یا این که همواره گوشه چشم خود را به نفت ایران خواهد دوخت؟

اگر واقع بین باشیم یقینا هندوستان نمی تواند به راحتی چشم خود را بر بازار نفت ایران ببندد. در شرایط کنونی درست است که اسمی از کویت، عربستان و دیگر کشورها برای جایگزین کردن بازار نفت ایران به میان می آید اما تا حدودی این مساله به فشارهای روانی باز می گردد. چرا که در این فاصله کم نمی توان سهم 2 میلیون 800 هزار بشکه ای نفت ایران در بازارهای جهانی را پر کرد. به خصوص که اکنون خود مقامات جهانی در حوزه انرژی به صراحت اعلام کرده اند که در بازار جهانی ظرفیت مازادی هم وجود ندارد. حتی اگر چنین هم باشد با از میان رفتن این ظرفیت مازاد التهاب در بازار نفت می تواند قیمت جهانی این کالا را افزایش دهد.

اما حتی اگر شرکت ها و بانک های کوچک و متوسط هندی هم حاضر به همکاری با ایران باشند در سایه قطع سوئیفت ارزی روابط پولی و مالی دو کشور به کجا خواهد کشید؛‌ آیا باید منتظر تکرار سناریوی کالا در برابر نفت هندوستان که در دور اول تحریم شکل گرفت باشیم؟

تکرار آن برنامه از جانب هندی ها بعید است. در همان دوره تحریمی هم حدود 55 درصد درآمد نفتی ایران به یورو و مابقی آن هم به روپیه از طریق برخی بانک های هندی به خصوص تحویل تهران داده می شد. لذا حتما دهلی نو برای تحریم های آتی برنامه خود را در سایه قطع سوئیفت ارزی به منظور بازگزداندن پول خرید نفت به ایران را خواهد داشت. البته باید گفت که ترجیحا بیشتر پول نفت باید به یورو اخذ شود. این بیشتر به نفع ایران خواهد بود و مابقی به صورت ریال- روپیه برای تداوم روابط تجاری به گردش درآید. البته در سایه تحریم ها باید نگاه واقع بینانه خود را هم داشت و نمی توان از هندوستان هم انتظار داشت که چنین سیاستی پولی را در پیش گیرد. لذا باید منتظر تحولات آتی بود.