روابط تهران - آنکارا زیر سایه انتخابات 2019 ترکیه

عبدالرحمن فتح الهی - بررسی تاریخ روابط ایران و ترکیه در چند ساله اخیر به خصوص از زمان آغار بحران سوریه بیانگر آن است که به رغم رقابت بسیار شدید دو طرف، تهران و آنکارا همواره در روندی متغیر گاهی روابط را بر مبنای گسترش روابط فی مابین تعریف کرده اند و گاهی هم به تنش های لفظی و اتهام پراکنی در خصوص گسترش ناامنی، خشونت و ترویسم انجامیده است. با این وجود از زمان آغاز تحولات گسترده سیاسی و اجتماعی در خاورمیانه در سال 2011 میلادی، تهران و آنکارا در برخی موارد اختلاف نظرهای بسیار جدی با یکدیگر داشته اند اما واکنش ایران در بحبوحه کودتای 15 ژوئیه 2106 و حمایت از دولت قانونی آنکارا سبب شد تا بار دیگر روابط رو به سردی گذاشته دو کشور احیا شود و در سایه این احیای روابط دو قدرت منطقه ای خاورمیانه در خصوص تحولات این منطقه از همه پرسی کردستان تا پیگیری بحران سوریه همکاری های خود را داشته باشند. سال گذشته میلادی (2017) تقریبا روابط دو کشور به همین منوال گذشت. برای تحلیل دقیق تر روابط دو کشور ایران و ترکیه در سال 2017 و نیز ارزیابی این مناسبات برای سال جاری میلادی گفت و گویی را با رحمان قهرمانپور، کارشناس مسائل ترکیه و تحلیل گر حوزه خاورمیانه ترتیب داده ایم که در ادامه می خوانید:

به توجه به همراهی ایران و حمایت تهران از دولت ترکیه در جریان کودتای 15 ژوئیه 2106 این کشور در یک بازنگری روابط خود با ایران را احیا کرد، به گونه ای که در سایه همین مساله شاهد همکاری آنکارا و تهران در پرونده بحران سوریه علیرغم وجود برخی اختلافات جدی بودیم. ارزیابی شما در یک نگاه کلی نسبت به روابط آنکارا - تهران در سال گذشته میلادی چیست؟

دو اتفاق مهم در طول سال گذشته میلادی (2017) سبب شد تا فاز همکاری دوجانبه ایران و ترکیه بیشتر از پیش شود. البته قبل تر هم در مصاحبه ای با دیپلماسی ایرانی به این نکته اشاره کرده بودم که روابط ایران و ترکیه تلفیق و ترکیبی از رقابت و همکاری است و این هم ناشی از موقعیت ژئوپولوتیکی و نیز تعریف متفاوت از منافع دو کشور است. البته این مساله با شدت و ضعف در خصوص روابط همه کشورها صادق است اما در خصوص روابط تهران – آنکارا انتظار ایجاد روابط بلند مدت استراتژیکی را حداقل در آینده نزدیکی نداریم، چنانی که انتظار هم نمی رود روابط آتی این دو بازیگر مهم دچار تنش و بحران جدی شود. همان طور که اشاره کردید بعد از کودتای 2016 هم در داخل ترکیه تمایلی جدی برای کاهش تنش در روابط با ایران ایجاد شد و هم با تغییر مواضع در خصوص بحران سوریه، زمینه های همکاری بیشتر تهران و آنکارا در قضیه حل بحران سوریه شکل گرفت. بنابراین از سال 2017 و به صورت مشخص با شروع مذاکرات آستانه، ایران و ترکیه در کنار روسیه همکاری های جدی خود را برای مدیریت تنش و بحران در سوریه داشتند که نهایتا به ایجاد مناطق کاهش تنش در برخی از نواحی سوریه انجامید. دومین اتفاقی که در طول سال گذشته میلادی موجب همگرایی بیشتر ایران و ترکیه شد به مساله همه پرسی استقلال اقلیم کردستان عراق باز می گردد. هرچند که ایران و ترکیه از گذشته در خصوص مساله کردی مواضع تقریبا مشترکی را داشته اند، اما در سایه همکاری آنکارا با اربیل برخی از کارشناسان از احتمال عدم همراهی ترکیه با ایران در خصوص مخالفت با همه پرسی خبر می دادند. اما در ادامه بر خلاف این انتظار همراهی و حمایت آنکارا از مواضع تهران در خصوص همه پرسی و حمایت از دولت بغداد سبب شد تا روابط دو کشور همسایه در سال گذشته میلادی قدری پررنگ تر شود که سفر روحانی به ترکیه و یا سفر اردوغان به ایران در 2017 از نشانه های این افزایش همکاری های دوجانبه بود.

اما روابط میان ترکیه و ایران در سال گذشته میلادی در خصوص اتهام آنکارا مبنی بر حمایت تهران از پ.ک.ک دستخوش تنش هایی هم شد، به گونه ای که ترکیه از ایجاد دیوار در مرزهای مشترک دو کشور سخن گفت؛ شما این مساله را چگونه می بینید؛ آیا این نکته می تواند در آینده موجب تنش مجددی مانند سال 2017 شود؟   

در خصوص بحث دیوار کشی مساله آن چنان حاد نبود، لذا تهران هم واکنش چندان جدی از خود نشان نداد و حتی از ایجاد دیوار مرزی هم استقبال کرد. این اقدام موجب تنش آن چنان جدی در روابط دو کشور نشد. اما گذشته از این مساله در این باره باید چند نکته را مد نظر داشت؛ اول این که تمام این اقدام ترکیه ناظر بر عدم تردد تروریست ها در مرز دو کشور بود که می تواند به افزایش امنیت در دو کشور کمک کند. نکته دوم این است که اساسا ترکیه به دلیل تنش جدی با پ.ک.ک تقریبا همه کشورهای جهان از آمریکا تا برخی از کشورهای اروپایی و ایران را در خصوص حمایت از این گروه کردی مورد اتهام قرار داده است. نکته مهم دیگر این که این مواضع تند و اتهام زنی های ترکیه بیشتر از ناحیه حزب "حرکت ملی" صورت گرفته که به خاطر اعتقادات پررنگ ناسیونالیستی خود بسیاری از کشورها را به این مساله متهم کرده است. لذا در سایه این مساله باید تفکیکی جدی میان مواضع دولت رسمی و حزب حرکت ملی قائل شد. مضافا باید گفت که دولت آنکارا هیچ گاه تهران را به حمایت و همکاری مستقیم با پ.ک.ک متهم نکرده است، بلکه در بدترین حالت ترکیه این مواضع را داشته که ایران نسبت به تحرکات و اقدامات پ.ک.ک در مرزهای مشترک قدری بی تفاوت است.

پس از شکست داعش در سوریه در سال گذشته میلادی، کردهای سوریه و جبهه النصره به عنوان دو مساله مهم بحران سوریه معرفی شده اند. اما نکته اینجا است که ترکیه جبهه النصره را جزء گروه های تروریستی تلقی نمی کند و در این راستا در طول سال 2017 همکاری های متعددی را با این گروه داشته است، اما در آن سو نیز ایران به همراه روسیه مواضع چندان تندی را در قبال کردهای سوریه ندارد که این اختلاف نظر تنش هایی را در همکاری ایران و روسیه با ترکیه در سوریه به وجود آورد. ارزیابی شما در این خصوص و تاثیر آن بر همکاری های تهران - آنکارا برای 2018 چیست؟

این اختلاف نظر و تاثیر آن بر همکاری های تهران – آنکارا باید در سایه این نکته دیده شود که مواضع دو کشور در کنار روسیه در مورد گروه هایی که هر سه به عنوان تروریست در مورد آنها اتفاق نظر دارند، به کجا خواهد کشید. لذا اولویت روسیه، ترکیه و ایران در حل پرونده بحران سوریه، همراهی و همکاری در پیش بردن مواضع مشترک است. از همین رو اگر در چند ماه آتی از سال جاری میلادی سه کشور بتوانند تکلیف گروه های تروریستی را مشخص کنند، قاعدتا در ادامه مسیر همکاری اختلافات جزئی بروز خواهد کرد که یکی از آنها همین تفاوت دیدگاه در خصوص تعریف ترویستی بودن با نبودن برخی بازیگران حاضر در میدان سوریه است. اما اگر این مبارزه با گروه های تروریستی مشترک در هر سه کشور تا پایان سال 2018 به درازا بکشد آن زمان بروز تنش ها به سال آتی میلادی یعنی 2019 موکول خواهد شد. مساله مهم دیگر این است که همواره واکنش ایران در مقابل کردهای سوریه در طول بحران این کشور، واکنش تاکتیکی بوده است. ببینید در زمان اوج گیری داعش، النصره ارتش آزاد و غیره، ایران و دولت سوریه در یک اقدام تاکتیکی با دادن امتیازات بیشتر به کردهای سوریه موافقت کردند تا از پیوستن کردها به جبهه تروریسم جلوگیری شود. در عمل هم این اقدام تهران جواب داد و کردهای سوریه حساب خود را از گروه های تروریستی جدا کردند، حتی در مواردی هم با آنان درگیر شدند. اما الزاما این تاکتیک تهران در خصوص کردهای سوریه به معنای به رسمیت شناختن خودمختاری یا استقلال نسبی کردهای سوریه از دولت دمشق نیست. هرچند ولید معلم، وزیر امور خارجه سوریه از مذاکرات با کردهای سوریه خبر داد، اما سران و مقامات دمشق از دادن اختیارت تام و تمام به کردهای سوریه برای تشکیل خودمختاری هیچ کلامی به میان نیاورده اند. لذا در مساله کردی اختلاف نظر جدی میان ایران و ترکیه وجود ندارد و هر دو درباره اعطای خودمختاری به کردهای سوریه مواضع مشترکی دارند، چرا که تجربه اقلیم کردستان نشان داد که در صورت اعطای خودمختاری به کردهای سوریه امکان استقلال طلبی کردی در آینده دوباره شکل گیرد. اما نکته بسیار مهم در خصوص کردهای سوریه به خصوص در سال جاری میلادی به این مساله باز می گردد که آمریکا، ترکیه، روسیه وایران سعی دارند هرچه بیشتر از برگ برنده کردهای سوریه برای رسیدن به منافع خود در سوریه و منطه خاورمیانه استفاده کنند.

در خصوص مساله حضور کردهای سوریه در جریان نشست های صلح نیز اختلاف نظر جدی میان ترکیه و ایران وجود دارد؟

بله این اخلاف نظر وجود دارد. تا کنون ترکیه مخالفت صریح خود را با حضور "پ.ی.د" و یا "ی.پ.گ" داشته است. اما در آن سو ایران موضعی بینابینی در این خصوص داشته است، چرا که تهران معتقد است که باید نیروهای کردی سوریه در آینده و روند صلح این کشور نادیده گرفته نشوند تا صلح و امنیت آتی در سوریه پایدارتر باشد. در این راستا روسیه هم بر این مساله تاکید دارد. البته در این میان علائمی هر چند ضعیف هم از جانب آنکارا ارسال شده که با حضور گروه های کردی میانه رو، غیر تروریست و غیر مسلح سوری مخالفتی ندارد. این مساله نشان از این دارد که احتمالا در آینده ترکیه مواضع خود را در این خصوص تعدیل خواهد کرد.

درباره حضور یا عدم حضور بشار اسد هم اختلاف نظر میان ترکیه و ایران وجود دارد به خصوص که در اواخر سال گذشته میلادی اردوغان حملات تندی را به بشار اشد داشته و از عدم حضور او در آینده سوریه سخن گفته است. شما این بعد از اختلاف نظر تهران و آنکارا را چگونه می بینید؟

من منکر اختلاف نظر ایران و ترکیه در خصوص حضور اسد در آینده سوریه نیستم. اما اولویت روابط ایران و ترکیه در سال جاری میلادی به مسائل مهم تری اختصاص دارد، کما این که روسیه هم اعلام داشته فعلا ماندن یا نماندن اسد در قدرت اولویت همکاری در سوریه نیست، بلکه اولویت هر سه طرف (تهران، آنکارا و مسکو)در مساله سوریه مدیریت نا امنی برای سال 2018 و حتی 2019 است. لذا بعید به نظر می رسد که تهران و آنکارا در خصوص بشار اسد هم به تنش جدی برسند.

سال آتی میلادی (2019) سال انتخابات پارلمانی و ریاست جمهوری در ترکیه است؛ این مساله در سمت و سوی نگاه ترکیه به تحولات در سال جاری میلادی می تواند چه اثراتی را داشته باشد؟

سال 2019 سال سرنوشت سازی برای اردوغان است، چون همان طور که گفتید دو انتخابات همزمان ریاست جمهوری و پارلمانی در ترکیه برگزار خواهد شد. از همین رو نیز سال 2018 سال تمرکز اردوغان بر مسائل داخلی ترکیه است. ببینید اردوغان در انتخابات 2019 رقیب جدی خود را حزب "جمهوری خواه خلق ترکیه" می داند. در آن سو این حزب ترکیه ای از مخالفان و منتقدین جدی دولت اردوغان در خصوص حضور ترکیه در سوریه است. لذا اگر اردوغان در خصوص نگاه ترکیه به سوریه بخواهد به صورت ناگهانی و رادیکال مواضعش را برای افزایش رضایت افکار عمومی داخلی تغییر دهد و از برخی از مواضع تندش در سوریه عقب نشینی کند، یقینا این مساله دستاویزی برای حزب رقیب یعنی حزب جمهوری خواه خلق خواهد شد. از همین رو اردوغان چاره ای جز این ندارد که تغییر یا عقب نشینی از برخی از مواضع خود در قبال تحولات سوریه را به سال آتی میلادی و برگزاری انتخابات موکول کند. مضافا این که اگر اردوغان در فاصله سال جاری میلادی تا سال آتی بخواهد حرکت جدی در سوریه داسته باشد سبب اختلاف و تنش با حزب ائتلافی خود یعنی حزب حرکت ملی خواهد شد. چرا که این حزب خواهان برخورد جدی دولت ترکیه با پ.ک.ک و گروه های کردی سوریه است، لذا سیاست اردوغان نسبت به سوریه را در سایه انتخابات سال آتی یعنی سال 2019 را باید در پرتو تحولات داخلی ترکیه و به ویژه سمت و سوی رقابت های احزاب سیاسی ترکی دید.

انتخابات سال آتی و مضافا پرونده رضا ضراب می تواند چه اثراتی را بر روابط آنکارا – تهران در 2018 داشته باشد؛ با توجه به نکاتی که به تحلیل آن نشستیم آینده روابط دو کشور را در سال جاری میلادی چگونه می بینید؟

به نظر من سال جاری میلادی اگر اتفاق پیش بینی نشده ای رخ ندهد، روابط ایران و ترکیه دچار تنش جدی نخواهد بود و به همین سیاق سال 2017 روابط ادامه خواهد داشت، گاهی همکاری و گاهی هم رقابت؛ در خصوص پرونده ضراب هم باید گفت که من بعید می دانم این مساله بتواند به سطحی از اهمیت برسد که بتواند تنشی را در روابط دو کشور ایجاد کند. اما در خصوص سایه انتخابات سال 2019 بر روابط ایران و ترکیه در سال 2018 هم باید گفت که سال جاری سال گذر ترکیه به انتخابات است و در این  راستا باید روابط این کشور با سایر بازیگران تحلیل شود. به عبارت دیگر اگر اردوغان احساس کند که خود را پیروز میدان رقابت انتخابات در 2019 می داند با فراغ بال بیشتری به روابط خود با  کشورهای همسایه از جمله ایران نگاه خواهد کرد. اما اگر اردوغان در راه رسیدن به قدرت چالش هایی را در پیش رو داشته باشد، در این صورت روابط ایران و ترکیه از این مساله متاثر خواهد شد. لذا باید منتظر ماند و دید که در 2018 موقعیت داخلی اردوغان چه وضعیتی را پیدا خواهد کرد. اگر موقعیت فعلی حفظ شود شاهد بهبود روابط تهران – آنکارا به خصوص در زمینه های اقتصادی و تجاری خواهیم بود؛ اما اگر موقعیت اردوغان تضعیف و متزلزل شود و در این راستا در انتخابات سال 2019 با مشکلاتی روبه رو باشد، احتمالا گسترش و تعمیق روابط با ایران به بعد از سال 2019 و برگزاری انتخابات موکول می شود، چرا که اصل تعیین کننده برد در انتخابات ترکیه، سمت و سوی تحولات داخلی این کشور است، فلذا روابط دو کشور در سال 2018 در سایه انتخابات 2019 بدون تغییر جدی تداوم خواهد یافت.

انتشار اولیه: دوشنبه 11 دی 1396 / انتشار مجدد: سه شنبه 19 دی 1396