وزیر خارجه جدید امریکا از کی شریک اقتصادی روسیه شد؟

نویسنده: آنتونی موسا

دیپلماسی ایرانی: در دهم دسامبر سال جاری، «دونالد ترامپ»، رئیس جمهور منتخب ایالات متحده آمریکا «رکس تیلرسون»، مدیرعامل شرکت نفتی «اِکسون موبیل» را به عنوان وزیر پیشنهادی خود برای تصدی پُست وزارت امور خارجه معرفی کرد. این اقدام در نوع خود بسیار غافلگیرکننده و حیرت آور بود چراکه از یک سو، تیلرسون هیچ تجربه ای در زمینه مسائل دیپلماتیک ندارد و از سوی دیگر نیز روابط بسیار نزدیکی با روسیه دارد. در شرایطی که دولت جدید آمریکا از تصمیم ترامپ مبنی بر برخورد نرم و دوستانه با روسیه خبر می دهد، چنین انتخابی قطعاً این پتانسل را دارد که به یکی از مسائل بحث برانگیز آمریکا تبدیل شود.

تیلرسون 41 سال از عمر خود را صرف فعالیت در شرکت نفتی «اکسون موبیل» کرده است. وی در این شرکت کارش را به عنوان مهندس تولید آغاز کرد و پس از مدتی به پُست های مدیریتی متعددی دست یافت. در اواخر دهه 1990 تیلرسون مدیریت تمامی هلدینگ های وابسته به شرکت اکسون موبیل در روسیه و دریای خزر را به دست گرفت و در این زمینه نیز بسیار موفق عمل کرد. به واسطه تعاملات تجاری تیلرسون با روسیه، پس از مدتی ارتباطات نزدیکی میان وی و رهبران کرملین به وجود آمد. تیلرسون در دوران ریاست جمهوری «بوریس یلتسین»، برای نخستین بار با ولادیمیر پوتین که در آن دوران به عنوان دبیر شورای امنیت ملی روسیه و نیز رئیس سرویس امنیتی فدرال روسیه (FSB) مشغول به فعالیت بود، دیدار کرد.

تیلرسون در سال 2006 برای مدیریت شرکت نفتی اکسون موبیل به عنوان پنجمین کمپانی بزرگ جهان انتخاب شد. تیلرسون تلاش کرد تا با استفاده از شیوه های غیرمتعارف استخراج و اکتشاف نفت و گاز همچون شکست هیدرولیکی یا فرکینگ، تمرکز خود را روی توسعه و افزایش دارایی های نفتی و گازی این شرکت معطوف کند. علاوه بر این، شرکت اکسون در همان زمان همکاری های بین المللی خود را برای یافتن منابع جدید انرژی آغاز کرد و با کشورهایی همچون استرالیا، جمهوری خلق چین و روسیه توافقاتی را در این زمینه منعقد کرد.

یکی از بزرگترین و غنی ترین میدان های نفتی و گازی جهان در دریای «کارا» واقع شده است. دریای کارا در حاشیه اقیانوس منجمد شمالی و در نزدیکی شهرهای بندری روسیه یعنی «نووی» و «دیکسون» واقع شده است. بر اساس برآوردهای انجام شده ذخائر نفتی این منطقه چیزی در حدود 8.35 میلیارد بشکه و ذخائر گازی آن نیز در حدود 32.10 تریلیون مترمکعب است و استخراج منابع عظیم این منطقه نیز تنها از طریق استفاده از تجهیزات و روش هایی چون "حفاری فراساحل" امکان پذیر است. به گفته متخصصان این حوزه، روش استخراج فراساحلی به نوبه خود یکی از پیچیده ترین روش های استخراج نفت و گاز است که با دشواری های بسیاری روبروست و شرایط ویژه دریای کارا همچون وجود لایه های عظیم یخ نیز بر شدت این مشکل می افزاید.

با این حال، در سال های اخیر تغییرات آب و هوایی کره زمین منجر به بروز پدیده گرمایش جهانی و در نتیجه آب شدن بخش عظیمی از یخ های این منطقه شده و همین امر نیز باعث به وجود آمدن مسیر آسان تری برای استخراج منابع نفت و گاز این دریا شده است. روسیه برای انجام حفاری های فراساحلی در این دریا تا حد بسیار زیادی به تکنولوژی و مواد صادراتی از کشورهایی همچون فنلاند، بریتانیا و ایالات متحده آمریکا وابسته است و همواره به دنبال آن بوده تا برای استخراج منابع عظیم انرژی در دریای کارا، شریکی برای خود دست و پا کند.

در اوایل سال 2010 شرکت دولتی «رزنفت» روسیه تلاش های خود را به منظور یافتن شریکی برای استخراج از میادین انرژی دریای کارا موسوم به میدان (East-Prinovozemelsky) آغاز کرد. شریک مورد نظر روس ها در ابتدا شرکت نفتی بریتیش پترولیوم (BP) بود و حتی بودجه های اولیه برای آغاز این طرح نیز از سوی این شرکت بریتانیایی تأمین شده بود. اما اختلافات داخلی به وجود آمده میان سران شرکت بریتیش پترولیوم موجب به هم خوردن این توافق شد و روس ها دوباره تلاش خود را برای یافتن شریکی جدید آغاز کردند.

در سال 2011 روسیه که برای همکاری در زمینه استخراج و توسعه میادین نفت و گاز دریای کارا توافقاتی را با شرکت های نفتی «استات اویل» نروژ و «ای ان آی» ایتالیا انجام داده بود، از شرکت نفتی اکسون موبیل نیز خواست تا در این طرح با آنها همکاری کند. درآمدهای پیش بینی شده حاصل از استخراج نفت و گاز از میدان های دریای کارا رقمی در حدود 500 میلیارد دلار برآورد شده بود و این توافق نفتی برای همه طرفین به شدت سودآور بود.

به دلیل وجود پیچیدگی­های موجود و سیاست های خاص روسیه در زمینه تجارت، این توافق نفتی برای اکسون موبیل تا حدی مخاطره آمیز بود و از سوی دیگر هر گونه همکاری و قرارداد با روسیه مستلزم آن بود تا از سوی دولت فدرال آمریکا مورد بررسی قرار گیرد. بنابراین شرکت اکسون تصمیم نیز به منظور اجتناب از برخی الزامات و ملاحظات امنیتی تصمیم گرفت تا به جای خرید سهام، دسترسی شرکت «رزنفت» روسیه را به برخی منابع و مناطق نفتی خود ممکن کند. شرکت اکسون در همین راستا امکان دسترسی شرکت رزنفت را به برخی از دارایی های خود از جمله مناطق آب های عمیق آمریکا در خلیج مکزیک و سکوهای زمینی و حلقه های نفتی تگزاس فراهم کرد. تیلرسون که در آن زمان مدیریت شرکت اکسون را در دست داشت، از روش استخراج فرکینگ برای حفاری و استخراج نفت در میدان های نفتی و گازی تگزاس استفاده می کرد و همین امر زمینه ای را برای روس ها فراهم آورد تا بتوانند شیوه فرکینگ را آموخته و دانشجویان «دانشگاه دولتی نفت و گاز گوبکین» روسیه نیز از روش های نوین در صنعت استخراج نفت و گاز آگاهی یابند.

این همکاری همچنین روسیه را قادر می ساخت تا بتواند از مشارکت معمول خود با چینی ها فراتر رفته و سرمایه گذاری های بین المللی خود را با دیگر کشورها آغاز کند. چه یادگیری شیوه های نوین استخراج نفت و گاز و چه همکاری با شرکای جدید هر دو برای روسیه بسیار لازم و ضروری بود، زیرا بخش اعظمی از اقتصاد روسیه کاملاً به نفت وابسته است و بیش از 60 درصد کل صادرات این کشور را صادرات نفت و گاز تشکیل می دهد.

قطب شمال به خاطر دارا بودن ذخایر عظیم و کشف نشده نفت و گاز از اهمیت به سزایی برخوردار است و می تواند موجب رشد و پیشرفت صنعت نفت و گاز طبیعی در آینده شود. در آن دوران انجام همکاری های مشترک در زمینه اکتشاف و استخراج انرژی نیز امری لازم و ضروری بود و با انعقاد چنین توافقی دو شرکت اکسون موبیل و رزنفت منافع متقابلی را کسب می کردند؛ بدین ترتیب، شرکت رزنفت روسیه شیوه های جدید استخراج نفت و گاز همچون شکست هیدرولیکی یا فرکینگ را فرا می گرفت و شرکت اکسون موبیل نیز با نحوه حفاری در آب های قطب شمال آشنا می شد و می توانست از تجربیات خود برای استخراج و حفاری های آتی در منطقه آلاسکا بهره گیرد.

«هیلاری کلینتون»، وزیر امور خارجه وقت آن دوران، در سفری که به روسیه داشت به همراه همتای روس خود در یک اقدام نمادین دکمه "ریست یا از سرگیری روابط دوستانه میان آمریکا و روسیه" را فشرد. توافق نفتی میان رزنفت و اکسون موبیل نیز یکی از دستاوردهای سودآور همین اقدام محسوب می شد اما این دستاورد مثبت عمر چندانی نداشت و با اعلام روسیه مبنی بر الحاق جمهوری خودمختار کریمه به خاک این کشور در ماه مارس سال 2014، تمام طرح ها و برنامه های تجاری دو کشور به یک باره نقش بر آب شد.

در نتیجه این اقدام روسیه، آمریکا تحریم هایی را علیه این کشور وضع و اعمال کرد که در وهله نخست رهبران سیاسی کرملین و سردمداران حوزه نفت و گاز طبیعی در روسیه را هدف قرار می داد. این تحریم ها تأثیرات مستقیم و بسیار مخربی بر توافق نفتی میان رزنفت و اکسون موبیل گذاشت و این دو شرکت را ملزم ساخت تا بلافاصله عملیات حفاری و استخراج در دریای کارا را به حالت تعلیق درآورند. در چهاردهم سپتامبر سال 2014 و زمانی که شرکت اکسون موبیل ملزم به خروج از روسیه شد، اولین چاه حفاری شده این دو شرکت موسوم به (University-1) به نفت رسید.

با کاهش پیوسته ارزش سهام این طرح در طول سال های 2014 و 2015 به تدریج میزان سود شرکت اکسون نیز کاهش پیدا کرد. شرکت اکسون موبیل که نتوانسته بود سود مورد انتظار خود را کسب کند در سال 2016 اعلام کرد که این شرکت برای هفتمین سال پیاپی با کاهش میزان سوددهی روبروست و سود سه ماهه این شرکت در حدود 60 درصد کاهش داشته است. تیلرسون، مدیر عامل شرکت اکسون موبیل ضرر و زیان های به وجود آمده را ناشی از بی ثباتی در بازار دانست و اعلام کرد که قصد دارد تا ضرر و زیان های به وجود آمده را از طریق سرمایه گذاری های جدید جبران کند.

در روسیه نیز هم چنان که تحریم های بین المللی اقتصاد این کشور را مستقیماً تحت تأثیر قرار داده بودند، ارزش روبل به تدریج کاهش پیدا کرد. با پایان یافتن سال 2014، روسیه دومین رکود اقتصادی خود را تجربه کرد و ارزش روبل به یک باره با کاهش شدیدی روبرو شد. علاوه بر این، روسیه در حال حاضر برای بهره برداری از منابع و میدان های نفت و گازی خود باید به ایجاد و استفاده از فناوری های بومی متوسل شود، اما این کار نه تنها بسیار پرهزینه و گران خواهد بود بلکه بسیار دشوار است. بنابراین، به نظر می رسد که کاهش تحریم های بین المللی علیه روسیه می تواند به احیای دوباره اقتصاد این کشور منجر شود و سرمایه گذاران بین المللی را برای استخراج منابع غنی نفت و گازی در روسیه، دوباره به سوی این کشور بکشاند.

انتخاب تیلرسون به عنوان رئیس دستگاه دیپلماسی ایالات متحده آمریکا همچنان موضوعی بحث برانگیز خواهد بود. تیلرسون علاوه بر ریاست شرکت اکسون موبیل، به عنوان رئیس هیئت مدیره این شرکت نیز ایفای نقش می کند و یکی از سرمایه گذاران اصلی در آن محسوب می شود. یکی از نکات حائز اهمیت در این زمینه این است که بدون داشتن دسترسی به اسناد مالی نمی توان به طور دقیق میزان مالکیت تیلرسون در شرکت اکسون موبیل را تخمین زد اما بدون شک مجلس سنا در طول جلسات استماع و رأی اعتماد به وزیران کابینه ترامپ، خواستار ارائه اسناد مرتبط با مالکیت تیلرسون در شرکت اکسون موبیل خواهد شد.

با این حال، آن چه مسلم است این است که اگر تیلرسون روی کار آید، قطعاً تأثیر به سزایی در زمینه تحریم های روسیه خواهد داشت و با اعمال تحریم علیه فدراسیون روسیه به شدت مخالفت خواهد کرد. وی به عنوان وزیر امور خارجه آمریکا این جایگاه و توانایی را دارد تا تمامی این تحریم ها را لغو کند. اگرچه بهبود روابط میان ایالات متحده آمریکا و روسیه امری مفید و سازنده خواهد بود اما نباید به گونه ای باشد که وزیر امور خارجه آمریکا در این میان منافع مالی قابل توجهی را بدست آورد.

منبع: راشا دایرکت/ مترجم: زهره شهریاری