لزوم بهره برداری ایران از فرصت های منطقه ای

دکتر محمد رضا دهشیری، استاد دانشگاه*

دیپلماسی ایرانی: دوران گذار در نظام بین الملل به دلیل ابهام، پیچیدگی، مخاطره آمیزی و سرنوشت سازی و با توجه به شتاب تحولات در دنیای جهانی شده، موجب بروز بی ثباتی های عدیده در مناطق مختلف جهان و رقابت گفتمان ها و خرده گفتمان های مختلف شده است. در دوره انتقالی و سیال در نظام بین الملل، به عنوان شرایط شتابان و در حال جهش، بازی بزرگی در حال شکل گیری است. فضای چند گفتمانی و چند پارگی، ورود قدرت های منطقه ای و جهانی به بازی ائتلاف قدرت یا ائتلاف گفتمانی و تلاش آنها برای بازسازی و برسازی خود به منظور کسب سهم بیشتر در نظام آتی بین الملل، حکایت از آن دارد که جهان در این پیچ تاریخی، آبستن شکل گیری نظمی سیال است. در این دوران گذار، با توجه به تحول در مفهوم و ماهیت قدرت، بازیگران منطقه ای و بین المللی درصدد شکل دهی و جهت دهی به نظام بین الملل در حال تکوین هستند. تکثر بازیگران دولتی و غیر دولتی و لزوم تصمیم گیری ترکیبی و جمعی کشورها موجب اهتمام بازیگران منطقه ای و بین المللی به ائتلاف سازی و یارگیری بیشتر شده است. در زمره چالش های نظام بین الملل می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1.  شبه حاکمیت ها یا دولت های فرومانده
2.  مناقشه درباره هنجارهای مورد منازعه
3. خشونت گرایی گروه های تروریستی
4. منازعات قومی و شکاف های هویتی که احتمال تجزیه یا فروپاشی دولت ها را تشدید می کند
5. منازعات کم شدت ولی طولانی مدت
6. رقابت های ایدئولوژیک خشونت آمیز
7. بی نظمی مداوم و بی ثباتی ناشی از شکاف های داخلی
8. تکثر بازیگران آشوب ساز
9. منازعات در مورد منابع آبی
10. جنگ های سایبری
11. جنگ در فضا
12. بهره گیری دولت ها یا افراد بد سرشت از فناوری های پیشرفته به ویژه سلاح های میکروبی علیه بشریت
13.  و استفاده بازیگران غیر دولتی از زور و قوه قهرآمیز.

موارد فوق بیانگر آن است که  شرایط پیچیده و ابهام امیز دوران گذار می تواند خطرناک باشد به گونه ای که آسیب پذیری های بازیگران افزایش می یابد. یک لحظه غفلت یا اشتباه محاسباتی ممکن است یک بازیگر را از گردونه تاثیرگذاری بر نظام بین الملل حذف کند. با توجه به جابجایی نقش ها هر بازیگر درصدد آن است که سمت و سوی هنجارها و جریان های موجود را به نفع خود تغییر دهد. بنابراین هوشیاری، هوشمندی و مدیریت زمان از اهمیت به سزایی برخوردار است. با توجه به تحول در سطوح تحلیل محلی، منطقه ای و بین المللی و تاثیر و تاثر نظام های منطقه ای و نظام بین المللی بر یکدیگر در دوران گذار، جمهوری اسلامی ایران با هوشمندی، برنامه ریزی منسجم و هماهنگ و مدیریت زمان می تواند به ارتقای جایگاه خود از قدرت منطقه ای به قدرت میان منطقه ای مبادرت کند.

با توجه به این که جنگ امروز بین رادیکالیسم و اعتدال گرایی است، جمهوری اسلامی ایران به عنوان بازیگر خردگرا، عقلانی و اجتناب ناپذیر می تواند در این مواجهه گفتمانی پیروز میدان باشد؛ اضافه بر این که از مزیت لولاگونه ژئوپلیتیک نیز برخوردار است. در چنین فضایی شایسته است از مزیت خود در حوزه گفتمانی و هویتی بهره گیریم. با توجه به چند موضوعی شدن سیاست خارجی باید به تلاش برای در نظر گرفتن راهبردهای چند بعدی مبادرت کنیم. با توجه به تغییر وزن راهبردی مناطق باید تلاش کنیم علاوه بر خاورمیانه به شرق آسیا و جنوب شرق آسیا توجه کنیم. با توجه به اهمیت سمن ها (ان جی اوها)
تلاش کنیم ظرفیت دیپلماسی غیر دولتی را ارتقا بخشیم. و با توجه به اهمیت قدرت های نوظهور و نظر به این که ائتلاف ها موقتی و مقطعی و موردی خواهند بود بر همین منوال باید به موازنه قوای نامتقارن اهتمام بورزیم. در مورد روندهای بین المللی باید عرض کنم که جهان شاهد روندهای متخالف است:

1.  تخالف و تعامل منطقه گرایی و جهانی شدن
2. تخالف و تعامل واقعیت و فراواقعیت
3. تخالف و تعامل دمکراسی و اقتدارگرایی
4. تخالف و تعامل محلی گرایی
5. ملی گرایی و جهانگرایی
6. و سرانجام تخالف و تعامل تمدن نوین اسلامی و تمدن غربی

 با وجود این امکان تحقق فرایندی سنتزگونه از این روندهای به ظاهر متخالف وجود دارد.

*متن سخنرانی در نشست "چالش ها و روند های پیش روی روابط بین الملل و جایگاه ایران" که توسط گروه مطالعات روابط بین الملل برگزار شده است.

انتشار اولیه: دوشنبه 15 شهریور 1395 / انتشار مجدد: یکشنبه 21 شهریور 1395