درس هایی که باید از جنگ عراق آموخت

دیپلماسی ایرانی: هفت سال بررسی و تحقیق و حجم عظیمی از مدارک، یافته ها و نتیجه گیری ها به همراه یک خلاصه اجرائی در گزارشی که هم اکنون با نام گزارش چیلکوت معرفی می شود، گردآوری شده است. این گزارش مفصل هم اکنون در دسترس همگان قرار دارد، اما به قدری طولانی است که بعید است کل گزارش خوانده شود. خلاصه اجرائی آن به تنهایی بیش از 100 صفحه است.

اما مطالعه نکردن دقیق این گزارش نکته ای منفی است، زیرا بررسی آن می تواند چشم انداز دقیقی به خوانندگان در مورد کارکرد دیپلماسی و نحوه سیاستگزاری اعطا کند. به طور ویژه این گزارش می تواند به ما در درک تصمیم حمله به عراق و افزون بر آن در فهم وضعیت فعلی خاورمیانه کمک کند.

موضوع محوری گزارش این است که جنگ عراق نباید به وقوع می پیوست یا حداقل نباید در آن برهه اتفاق می افتاد. بنا بر این گزارش تصمیم به آغاز جنگ، بر پایه برخی از اطلاعات غلط گرفته شده و عراق یک تهدید حیاتی نبوده است. سایر گزینه ها به غیر از استفاده از نیروی نظامی، مانند تقویت قوای اردن و ترکیه و حمایت از تحریم عراق از سوی سازمان ملل به ندرت مورد بررسی قرار گرفتند.

بدتر آنکه این جنگ بدون بررسی و برنامه ریزی برای حوادث پس از جنگ آغاز شد. تصمیم به شریک کردن انگلیس با آمریکا برای کشور کوچکتر که عمده نفوذ خود را مرهون نزدیک بودن روابط دوجانبه می دانست، گزینه ای استراتژیک و قابل دفاع بود. اما ایراد وارد بر دولت بلر عدم اعمال فشار برای کسب نفوذ بیشتر در ازای حمایت از این تصمیم آمریکا بود. ممکن است دولت جورج بوش مقابل چنین خواستی از سوی بلر مقاومت کرده باشد، اما در این صورت انگلیس می توانست تهدید کند که دست از حمایت خود از این سیاست بر خواهد داشت.

از جنگ عراق درس های بسیاری می توان آموخت. یکی از چیزهایی که از این جنگ می توان یاد گرفت، این است که چون مفروضات هر تحلیلگری بر کار وی تاثیر می گذارد، مفروضات اشتباه می تواند منتهی به سیاست های اشتباه شود. تقریبا همه به این باور رسیده بودند که عدم همکاری صدام حسین با بازرسان سازمان ملل به خاطر در دست داشتن سلاح های کشتار جمعی و پنهان کردن آن است. در واقع، وی در حال پنهان کردن این واقعیت بود که سلاحی در دست ندارد.

به همین ترتیب، قبل از آغاز جنگ بسیاری از سیاستگزاران به این باور رسیده بودند که دموکراسی به سرعت پس از افول صدام حسین محقق می شود.

واقعیت این است که سرنگونی یک حکومت هر چقدر هم دشوار باشد به دشواری برقراری امنیت مورد نیاز برای کسب مشروعیت و به دست آوردن اقتدار از سوی حکومت جایگزین نیست. به وجود آوردن دموکراسی در کشوری که هیچ یک از پیش شرط های آن را ندارد، چندین دهه به طول می انجامد و امکان تحقق آن در چند ماه وجود ندارد.

گزارش هیچ نکته ای در مورد میراث جنگ عراق به میان نمی آورد، اما توجه به این موضوع نیز مهم است. در وهله اول، جنگ موازنه قوا در منطقه را بر هم زد. عراق نه تنها توان ایجاد موازنه، مقابل ایران را از دست داد، بلکه تحت نفوذ آن در آمد. ایران نه تنها فرصت پیدا کرد تا برنامه هسته ای خود را توسعه دهد، بلکه توانست با استفاده از فرصت، مداخله و نفوذ خود در کشورهای منطقه را بالا ببرد. جنگ های فرقه ای نزاع سنی و شیعه را در منطقه شعله ور کرد. حس بیزاری و بیگانگی به وجود آمده در افسران و سربازان صدام باعث انحلال ارتش و شعله ور شدن شورش و طغیان سنی مذهبان شد و سرانجام منجر به ظهور داعش شد.

این جنگ نه تنها بر وضعیت عراق و خاورمیانه، بلکه بر وضعیت آمریکا و انگلیس هم تاثیر گذاشت. رای پارلمان انگلیس در 2013 مبنی بر عدم مشارکت در هرگونه جنگ علیه بشار اسد در صورت استفاده وی از سلاح شیمیایی را می توان ناشی از این باور دانست که جنگ عراق اشتباه بوده است. این احتمال هم وجود دارد که عدم اعتماد به نخبگان در بریتانیا که منتج به رای مثبت به برگزیت شد نیز ناشی از تجربه جنگ عراق باشد.

جنگ عراق و حوادث بعد از آن همچنین به احتمال زیاد از مهم ترین دلایل بی میلی باراک اوباما به مداخله نظامی در خاورمیانه است.

خطری که وجود دارد تعمیم بیش از اندازه درسی است که باید از جنگ عراق گرفت. درسی که از این جنگ می توان گرفت رد کامل گزینه مداخله نظامی در خاورمیانه نیست، بلکه باید از جنگ عراق بیاموزیم که مداخله  نظامی تنها زمانی باید مورد توسل قرار بگیرد که سود آن افزون بر هزینه آن باشد و بهترین گزینه موجود باشد. مداخله در لیبی یکی از موارد متاخر است که از این اصل کلی برای مداخله تخطی کرد. در مقابل، عدم اقدام در سوریه نسبت به اقدام هزینه های بیشتری داشته است.

جنگ عراق بدون اینکه درس های اشتباهی از آن گرفته شود، به اندازه کافی هزینه در بر داشته است و برداشت مفروضات و اصول غلط از آن می تواند بر هزینه های این جنگ بیفزاید.

منبع: پراجکت سیندیکیت / ترجمه: تحریریه دیپلماسی ایرانی /25