نقیب‌زاده: عربستان در حال سقوط است

رفتار تهاجمی عربستان سعودی در قبال ایران که در چند ماه اخیر و بعد از قطع روابط سیاسی - اقتصادی ریاض با تهران به سمت یک تقابل آشکار در حرکت است، از یکسو به چند دهه روابط کج دار و مریز پایان داده و از سوی دیگر و به گفته ناظران و تحلیلگران دوره جدیدی از تنش ها و بحران را به دلیل آنچه تغییر شرایط داخلی، منطقه ای و بین المللی عربستان خوانده می شود، به وجود آورده است. در چنین شرایطی میان اتاق های فکر، رسانه ها و افکار عمومی این سوال برجسته شده که هدف سعودی ها از دنبال کردن این راهبرد ضدایرانی چیست؟ و این سیاست چه پیام ها و پیامدهایی برای منطقه خاورمیانه و به خصوص برای تهران رقیب اصلی ریاض در بر خواهد داشت؟

احمد نقیب زاده، استاد تمام علوم سیاسی دانشگاه تهران از جمله کارشناسانی است که معتقد است سایه جنگ بر سر منطقه اگرچه کمرنگ، اما قابل رویت است و هر لحظه ممکن است سعودی ها در یک تصمیم نابخردانه به سمت تقابل با تهران حرکت کنند. نقیب زاده که مدرک دکترای «جامعه شناسی سیاسی» از دانشگاه «نانتر» فرانسه را دارد با بیان اینکه عربستان سعودی زخم خورده، معتقد است ریاض به شدت خود را در حال سقوط می بیند و دقیقا همان اقداماتی را انجام می دهد که امپراتوری عثمانی در سال های پایانی حیاتش انجام می داد.

این استاد علوم سیاسی درخصوص استراتژی ایران در مقابله با عربستان سعودی نیز معتقد است که ما چیزی به نام سیاست سعودی نداریم و تکلیف این راهبرد به دلیل دوگانگی در تقابل یا تعامل با ریاض، مشخص نیست و نیازمند راهبردی جایگزین هستیم. متن کامل این گفت و گو در زیر می آید:

یک سال پس از روی کار آمدن ملک سلمان و تیم سیاسی-امنیتی جدید سعودی شاهد هستیم که عربستان در یک مواجهه آشکار با ایران قرار گرفته که در ماجرای حمله به سفارت این کشور در تهران و قطع روابط سیاسی اقتصادی ریاض به اوج خود رسید. ریشه ها و بسترهای این رویکرد تقابلی عربستان سعودی به چه عواملی برمی گردد؟

قبل از پاسخ به این سوال باید نگاهی به وضعیت عربستان انداخت. عربستان شاید تنها کشوری است که با تشکل ها و ساختارهای ماقبل سرمایه داری در قرن 21 اداره می شود که این سامان سیاسی به هیچ وجه مناسب شرایط کنونی نیست. اگر تاکنون به مدد دلارهای نفتی و حمایت های آمریکا، بقای چنین رژیمی حفظ شده، اما اکنون بر همگان روشن است که این کشور دیر یا زود فرو خواهد پاشید. این کشور نه تنها با نظام بین المللی همخوانی ندارد، بلکه از نظر داخلی هم مورد چالش واقع شده است.

در سال های اخیر مقالات زیادی چاپ شده مبنی بر اینکه با عربستان چه باید کرد؟ به این معنی که سکوت قبلی شکسته شد و این سوال پیش آمد که به هر صورت نگه داشتن چنین رژیمی برای آمریکا مقدور و حتی شدنی هم نیست. بنابراین نقش عربستان در پایان قرن بیستم و در ایجاد جریان های اسلامگرای افراطی و جهادی مجددا مورد بررسی قرار گرفته است. نه اینکه آمریکایی ها و غربی ها نمی دانستند که وهابیت بستر و خاستگاه بسیاری از جریان های افراط گرایی در خاورمیانه است، این را می دانند؛ اما چون خود آمریکا و غرب، سیاست ابزاری کردن اسلام در مقابل شوروی را در پیش گرفته بودند و از دلارها و ایدئولوژی عربستان برای ایجاد جریان هایی چون القاعده و طالبان استفاده می کردند، چشم خود را بر این نقش مخرب عربستان بستند. اما در دو، سه سال اخیر مقالات زیادی مبنی بر نقش عربستان در ایجاد جریان افراط گرا در خاورمیانه منتشر شده است. علاوه بر این، نقش اتباع عربستان در حملات 11 سپتامبر باعث زیر سوال رفتن نقش خود ریاض شده که از طریق سفارتخانه ها و اشخاص نزدیک به این رژیم صورت گرفته است. بنابراین این موضوع می تواند برای عربستان پر سروصدا باشد و روابط ریاض با واشنگتن را دچار آشوب کند. به همین دلیل ملاحظه می کنیم که سیاستمداران آمریکایی هر از گاهی مجددا به عقب برمی گردند و نقش عربستان در این ماجرا را نفی و تحلیل می کنند. اما این ماجرا با وجود اسناد معتبر مبنی بر دست داشتن عربستان در حملات 11 سپتامبر و حملات دیگر تا کی می تواند ادامه داشته باشد؟ اگر این مساله به طور جدی در دستور کار قرار بگیرد، آن گاه تصمیم گیرندگان آمریکایی باید به سمت فروپاشی و اسقاط رژیم سعودی پیش بروند؛ اما چون شرایط کنونی مهیا نیست، منتظر خواهند ماند تا روز مناسب فرا برسد.با چنین وضعیتی، عربستان سعودی زخم خورده است. ریاض به شدت خود را در حال سقوط می بیند و دقیقا همان اقداماتی را انجام می دهد که امپراتوری عثمانی در سال های پایانی حیاتش انجام می داد. بنابراین تصمیم گیرندگان جدیدی به رهبری ملک سلمان برای بقای رژیم روی کار می آیند که به استراتژی فرار به جلو و تهاجم دست می زنند. یکی از اقداماتی که اینها می توانستند انجام دهند، بزرگ جلوه دادن خطر ایران است تا با ایجاد سر و صدا، خود در سایه آن مصون بمانند. اخیرا در یک کنفرانس به نام «جامعه مدنی در خاورمیانه» در پاریس شرکت کردم و بدون هیچ گونه برنامه ریزی از قبل و بدون اینکه کسی نقشه ای چیده باشد، کل این کنفرانس علیه عربستان موضع گرفت. به همین دلیل نمایندگان سفارت عربستان که در این نشست بودند، بسیار عصبانی شدند و کنفرانس را ترک کردند با این توجیه که گویا برنامه ای از قبل برای محکومیت عربستان طراحی شده است. در واقع دلیل اصلی این بود که از هر زاویه ای که به موضوعاتی چون صلح و جامعه مدنی در خاورمیانه نگاه می کردیم، نقش مخرب عربستان در آن دیده می شد. بنابراین این کنفرانس نمونه ای از یک کار بیطرفانه بود و اگر قرار باشد افراد آکادمیک بی طرف دست به قلم شوند، به ناچار عربستان سعودی از زوایای زیادی زیر سوال خواهد رفت.

بنابراین در چنین شرایطی عربستان به این نتیجه رسیده که اگر ایران قربانی اهداف سعودی ها شود و خطر آن برای جهانیان پررنگ تر شود، راه نجاتی برای عربستان فراهم خواهد شد و چون برجام خلاف چنین نتیجه ای را برای عربستان نوید داد، آنها بیش از پیش دچار دستپاچگی و آشوب شده اند.

به نوعی در صحبت هایتان به نقش عوامل داخلی یعنی روی کارآمدن زمامداران جدید عربستان، عوامل منطقه ای و روند تحولات در محیط پیرامونی ریاض و همچنین عوامل بین المللی یعنی گسست در روابط با آمریکایی ها اشاره کردید. در این میان نقش کدام یک از این سه دسته عوامل را در اتخاذ این رویکرد عربستان مهم تر و پررنگ تر می بینید؟

نقش نخبگان سیاسی حاکم را برجسته تر می بینم. چون جریان بین المللی در واقع از سعودی ها ناامید شده است. ناامیدی نه به این دلیل که یک روابط خانوادگی به هم خورده، بلکه از ماندگاری و بقای این رژیم ناامید شده و در نتایج نقشی که تاکنون ایفا کرده، دچار تردید شده است. آمریکایی ها به ویژه سیاستمدارانی چون برژینسکی تز ابزاری کردن اسلام را مطرح کردند که به خود تخریبی بیشتر خاورمیانه منجر شد. ابزاری کردن اسلام هم به این معنی که گروه هایی ایجاد شود تا با خلق جنگ و درگیری به اسم اسلام، همدیگر را تضعیف کنند. اما به نظر می رسد چنین سیاستی شکست خورده و فجایع آن به خود آمریکایی ها هم کشیده شده است. بنابراین این وضعیت آنها را به این نتیجه رسانده که تغییراتی در این تز ایجاد کنند. به همین دلیل در حال فاصله گرفتن از عربستان سعودی اند.

نکته دوم که بسیار حائز اهمیت است مساله نفت است. تاکنون غیر از یک دوره شکل گیری القاعده که سعودی ها دلارهای نفتی و کمک های لجستیکی در اختیار آمریکایی ها قرار دادند، ارزش دیگری به جز نفت برای آمریکا نداشتند. در شرایط کنونی که نه شوروی وجود دارد و نه نفت محور استراتژی آمریکا قرار دارد و نه دیگر عربستان متحد قابل اطمینانی برای آمریکایی ها است، واشنگتن و نظام بین الملل به این نقش مخرب عربستان پی برده است. بنابراین، تنها نقش عربستان در مسائل منطقه ای باقی می ماند. در مساله سوریه و در پروژه سقوط بشار اسد که آن هم تاکنون به بن بست رسیده و آینده روشنی ندارد. دلیل آن نیز این موضوع است که اتخاذ این سیاست ها درست نبوده است. مجموعه این مسائل باعث شده تا سعودی ها در یک حالت تدافعی قرار بگیرند و این وضعیت آنها را در حالت تهاجم برای جلوگیری از سقوط قرار داده است. از این رو این نخبگان جدید روی کارآمده در این اندیشه اند که اگر اقدامی انجام ندهند، به زودی به نقطه پایان خواهند رسید.

چرخش راهبرد سیاست خارجی آمریکا از خاورمیانه به سمت آسیای شرقی تا چه حد سعودی ها را نگران کرده و بر این رویکرد تهاجمی تاثیر گذاشته است؟

بله این واقعیت دارد و نزدیک به یک دهه است که محافل فکری و موسسات پژوهشی در این خصوص فعالیت می کنند، چون خاورمیانه دیگر آن مرکزیت راهبردی را برای آمریکایی ها ندارد و آسیای جنوب شرقی و دریای چین از اولویت برخوردار هستند. در این میان بی نیازی آمریکا از نفت خاورمیانه هم مزید بر علت شده است.

هفته گذشته خبرگزاری رویترز در یک گزارش مفصل به راهبرد ضدایرانی سعودی ها پرداخته و این استدلال را مطرح کرده بود که این راهبرد فراتر از منطقه است و عربستان به دنبال این است تا در سطح فرامنطقه ای هم در مقابل ایران بایستد و علاوه بر کشورهای عربی، کشورهای آفریقایی و آمریکای لاتین را هم علیه ایران بسیج کند. آیا سعودی ها توانایی این را دارند که این تقابل را به سطح فرامنطقه ای بکشانند؟

بسیار طبیعی است که عربستانی ها در مناطقی که احساس کرده اند، حضور ایران به ضرر منافع آنها است، ورود کنند و آن را مورد هجمه قرار دهند. برای نمونه سودان را باید مثال زد. ایران با کمک های خود وارد شد و در این میان کسانی هم به تشیع گرویدند، این وضعیت باعث شد تا عربستان پیشنهادهای مالی قابل توجه تری مطرح کند و اگر برای نمونه ایران سالی 800 هزار دلار به سودانی ها کمک می کرد، عربستان رقم این کمک ها را به سالی 8 میلیارد دلار رساند با این شرط که ایرانی ها را از سودان اخراج کنند. در مدت یک هفته، سودانی ها تمام شرکت های ایرانی مشغول در سودان را اخراج و با سعودی ها جایگزین کردند و امروز حضور عربستان در خیابان های خارطوم کاملا احساس می شود. در سایر مناطق هم روال به همین گونه است. اما این وضعیت به این معنا نیست که عربستان بتواند این برنامه را در سطح فرامنطقه ای یا بین المللی علیه ایران طراحی کند، بلکه این ناشی از سیاست های گذشته ایران بود که در حقیقت سیاست های خود را به قاره آفریقا و آمریکای لاتین کشاند و در آنجاها حضور پیدا کرد و عربستان برای اینکه دست ایران را در این مناطق قطع کند، حضور پیدا کرد.

از سوی دیگر به نظر می رسد که ایران برخوردار از یک استراتژی روشن و مشخص در قبال عربستان نیست و بین نخبگان سیاسی و امنیتی ایران اجماعی در این خصوص وجود ندارد. آیا ما فاقد یک راهبرد خنثی کننده در قبال سعودی ها هستیم؟

کاملا درست است. از همان آغاز یک دوگانگی یا تردید نسبت به دوستی یا دشمنی عربستان وجود داشت. دسته اول که معتقد به رویکرد تقابل بودند و استناد خود را به سخنان امام خمینی(ره) در مورد عربستان می کردند که گفته بودند اگر از اسرائیل بگذریم، از آل سعود نخواهیم گذشت. رویکرد دوم هم معتقد به تعامل و کنار آمدن با عربستان بوده است. اما این دو رویکرد هیچ گاه به نتیجه نرسیدند و این دوگانگی متاسفانه سبب شد تا هیچ سیاست روشنی در قبال عربستان وجود نداشته باشد. بنابراین، در شرایط کنونی ما چیزی به نام سیاست سعودی نداریم که مشخص کند در قبال این کشور چه کاری می خواهیم انجام دهیم. این البته محدود به عربستان نمی شود و در جاهای مختلفی این فقدان سیاست به چشم می خورد. در جاهایی که مسلم است ما نفوذی داریم این سیاست روشن است، اما در فضاهایی که پای تعامل به میان می آید، تکلیف این راهبرد مشخص نیست.

میان محافل فکری و رسانه های غربی و عربی بر این جمله تاکید می شود که ایران امروزه در جهان عرب دارای نفوذ است و بر 4 پایتخت عربی مسلط است. تا چه حد این تحلیل ریشه در واقعیت دارد و باعث عصبانیت سعودی ها و شکل دهی به رویکرد تهاجمی آنها شده است؟

این رویکرد عربستان سعودی ناشی از قبیله گرایی آنها است وگرنه کدام جهان عرب؟ امروزه جهان به کشورها تقسیم شده و هر کشور دارای منافع ملی خاص خود است و دیگر عرب و عجم معنی ندارد. در یک دوره ای بین عراق و کویت عرب جنگ در گرفت. بنابراین این تفکر قبیله گرایانه است که ما فکر کنیم عربیم و کس دیگری نباید بین ما نفوذ کند و دست به مداخله بزند. نکته دوم هم این موضوع است چه کسی و کدام مرجع به عربستان حکم تولیت اعراب را داده است که خود را سردمدار جهان عرب می بیند. در حالی که همیشه بین قاهره، دمشق و بغداد یک رقابت بر سر رهبری جهان عرب بوده است. اقدامات تهران در واقع از منظر منافع ملی و رابطه دولت و ملت ها است. در این میان باید گفت که سوریه اساسا چه ربطی به عربستان دارد که عربستان دوستی تهران -دمشق را مداخله در جهان عرب می داند.

حال با توجه به این وضعیت، مطلوب ترین یا به نوعی مناسب ترین راهبردی که ایران می تواند اتخاذ کند، چیست؟ یک استراتژی که اگرچه نمی تواند یک ضدراهبرد باشد، حداقل بتواند این رویکرد عربستان را خنثی کند؟

در تعامل با کشورها یک نقطه صفر وجود دارد، یعنی دو کشور کاری با یکدیگر نداشته باشند. سیر روابط هم از روابط سرد شروع می شود به روابط گرم می رسد و سپس دوستی و نهایتا اتحاد منجر می شود. در شرایط کنونی هیچ یک از این مراحل بین ایران و عربستان سعودی وجود ندارد. یعنی حداقل باید روابط صفر وجود داشته باشد که با توجه به واقعیت ها به خصوص مرز مشترک و حجم درگیری ها، نمی تواند وجود داشته باشد. اگر حتی یک رابطه سرد حکمفرما بود، یعنی روابط وجود داشت، اما گرم نبود، می توانست قابل پذیرش باشد. از همه بهتر روابط همکاری و دوستی است. اگر قرار باشد عربستان به سمت فروپاشی برود، ایران در آن نقشی ندارد و در جهان غرب در مورد آن تصمیم گیری می شود، اما فرض ایران باید این باشد که عربستان برای مدت طولانی در کنارش وجود دارد. به خصوص این واقعیت تا زمانی که عربستان هست، آمریکایی ها این کشور را ترک نخواهند کرد. بنابراین عربستان در قالب یک نوع اتحاد با غرب مورد سنجش و بررسی قرار بگیرد، نه به عنوان یک کشور جدا و مستقل.

چشم انداز این بازی عربستان در منطقه و در قبال ایران به کدام سمت و سو خواهد رفت؟

به سمت ایجاد درگیری و همچنین پررنگ نشان دادن افزایش هزینه های سقوط به غرب که اگر روزی به ترکیب عربستان دست بزند با چه آثار و پیامدهایی مواجه خواهد شد، اما غربی ها هم درس خود را خوب می دانند و اگر روزی بخواهند به همکاری با عربستان خاتمه دهند، می دانند از کجا وارد شوند. در چنین شرایطی ایران باید خیلی مراقبت کند که وضعیت عربستان بحرانی است و هر لحظه ممکن است در چارچوب یک سیاست خردگریزی و بی خردی دست به یک عمل تند بزند. بنابراین ایران نباید وارد این ماجرا شود، چون هیچ سودی برای ما قابل تصور نیست. ما باید از خطاهای عربستان بهره برداری کنیم. در این شرایط همه جهان متوجه نقش مخرب عربستان در یمن شده اند که تعداد بیشماری از کودکان و غیرنظامیان را کشته است، باید این موارد را بیشتر به گوش جهانیان رساند، اما آنچه مشخص است این موضوع است که دو کشور از درگیری سودی نخواهند برد.

در چنین فضایی این رویکرد عربستان منجر به تقابل آشکار هم خواهد شد؟

فکر نمی کنم. دو کشور ترکیه و عربستان در منطقه هستند که از یک طرف در وضعیت بحرانی قرار دارند و از سوی دیگر از اقتدار نسبی هم برخوردارند. از اینها باید نگران بود، چون در وضعیت بحرانی قرار دارند و خردورزی عمیقی هم بر آنها حاکم نیست و هر لحظه ممکن است برای نجات خود دست به جنگ بزنند. بنابراین این احتمال وجود دارد، اما از سوی دیگر، یک محاسباتی هم دارند و آن هم به شرایط و پتانسیل های ایران بر می گردد. ایران کشوری است که از پس 8 سال جنگ تحمیلی به رغم کمک ها به صدام بر آمد. دوستان ترکیه و عربستان هم این توصیه را به آنها می کنند که دست به چنین کاری نزنند. در این میان درست است که عربستان از جنگ افزارهای پیشرفته ای برخوردار است، اما توانایی استفاده از آنها توسط نیروهای بومی خود را ندارد و از افسران خارجی استفاده می کند. در چنین فضایی عربستان راه های دیپلماتیک را در پیش می گیرد و از خطاهای ایران استفاده می کند. آتش سوزی در سفارت عربستان در تهران در زمانی صورت گرفت که تمام توجه جهانیان از بعد حقوق بشر متوجه ریاض بود. ناگهان عربستان توپ را به زمین ایران انداخت و از این آتش سوزی استفاده کرد و برنده شد و در یک چرخش، همه نگاه ها متوجه ایران شد. بنابراین در جریان این حادثه سعودی ها به خوبی بازی کردند و خیلی خوب برنده شدند.

آیا در این فضا، امکان همکاری وجود دارد؟ به خصوص که ایران ابتکار مجمع گفت وگوهای منطقه ای را برای برون رفت از وضعیت موجود ارائه کرده است؟ تا چه حد این سازوکار عملیاتی است؟

خود گفتن این جمله و طرح این ابتکار یک نوع تخفیف در بحران ها ایجاد می کند. یعنی هدف ما همکاری است و جنگ نیست، اما در عمل چنین چیزی صورت نخواهد گرفت. به خاطر اینکه امارات عربی متحده چنان از ایران هراس دارد که خود را در منظومه عربستان تعریف می کند. همچنین عربستان سعودی نسبت به نیات ایران بسیار بدبین است و تهران را رقیب سرسخت اصلی خود در منطقه می داند و حاضر نیست در چنین مجمعی شرکت کند، اما ما می توانیم از سیاست های آقای هاشمی رفسنجانی استفاده کنیم و همان وضعیتی را در پیش بگیریم که آن زمان با سفر به عربستان دنبال شد. یعنی نوعی همکاری، چشم پوشی و اغماض نسبت به برنامه های یکدیگر و همچنین منتظر بمانیم تا ببینیم سرنوشت عربستان به چه نحوی رقم خواهد خورد.

آیا امکان شکل گیری جنگ بین دو کشور وجود دارد؟ و اگر پاسخ منفی است، این تنش خود را در چه صورت و وضعیتی نشان خواهد داد؟

وضعیت دو کشور نامعلوم است و بستگی به کنش هر طرف دارد. متاسفانه سایه جنگ اگرچه کمرنگ، اما قابل رویت است و به دلایلی که در سطور بالا به آن اشاره کردم، امکان آن نیز وجود دارد، اما بیشتر خود را در جنگ ها و درگیری های نیابتی نشان خواهد داد که از این زاویه گسترش پیدا خواهد کرد. در این فضا ایران باید به خوبی متوجه باشد که در باتلاق هایی که در منطقه ایجاد کرده اند، فرو نرود که بیرون آمدن از آن ها دشوار باشد. ما باید همیشه مداخله حداقلی و در چارچوب منافع ملی انجام دهیم و زمانی هم که لازم نیست خود را کنار بکشیم، اما عربستان می تواند با دلارهای خود گروه های جعلی تاسیس کند و آنها را در مقابل جمهوری اسلامی قرار دهد.

در این میان لابی های عربی وابسته به عربستان تا چه حد می توانند بر برجام تاثیرگذار باشند؟

برجام دیگر انجام شده ولی متاسفانه کسی به این نکته دقت نمی کند که چه کسانی دارند همان حرف هایی را می زنند که اسرائیل و عربستان سعودی می زنند. اساسا الان در خارج مشکل حادی برای ایران وجود ندارد.

* روزنامه دنیای اقتصاد