روسیه؛ متحد یا رقیب ایران؟

دیدبان روسیه: مطبوعات جریان اصلی غربی، اغلب ایران و روسیه را متحدانی قدرتمند و تقریبا همچون یک «محور شرارت» معرفی می کنند.

رسانه های گروهی، خصوصا در ایالات متحده، معمولا از همان روایت بسیار ساده انگارانه ای پیروی می کنند که بیانگر دیدگاه های عامه ی مردم و گزارش های وزارت امور خارجه است. از چنین منظری، «آدم خوب»ها – که قطعا آمریکا هم جزءشان است – با دیگر «آدم خوب»ها روابط دوستانه دارند؛ حال آنکه «آدم بد»ها با هم نوعان خود متحد می شوند.

آنچه غالبا نادیده می ماند، پیچیدگی فضای بین الملل و ویژگی عملگرایانه ی روابط بین قدرت های جهانی است. رویکرد غرب در قبال ایران و روسیه مثال بجایی از این مسئله است. از نگاه غرب، خلق الله در مسکو و تهران هر دو لقب «بد» می خورند. پس قاعدتا همگی باید متحدان و شرکای قدرتمندی باشند که دست در دست هم علیه ائتلاف « آدم خوب»ها مشغول فعالیتند.

در ظاهر، اینطور به نظر می رسد که انگار ایران و روسیه منافع مشترکی دارند. اول اینکه، هر دو کشور همچنان شدیدا با «غرب» مخالفت می ورزند. پس از الحاق «کریمه» به روسیه، حمایت از جدایی طلبان شرق اوکراین، و جدال با ترکیه که از اعضای «ناتو» است، رابطه ی روسیه با غرب تقریبا به وضعیت خود در دوران جنگ سرد شبیه شد. در همین اثنا، ایران هم همچنان بر مواضع ضد غربی یا دست کم ضد آمریکایی و ضد اسراییلی خود پای فشرد.

«واشنگتن» دخالت روسیه در سوریه را هم یا با دیده تردید یا ناخشنودی نگریست و بدین ترتیب، ادعاهای مسکو را که می گوید هدف اصلی اش مبارزه با داعش است، رد کرد. واشنگتن معتقد است – و قطعا چندان هم بیراه فکر نمی کند – که هدف اصلی مسکو نه داعش که کسانی است که بر ضد «بشار الاسد» می جنگند. این فرض قطعا بر تنش بین مسکو و واشنگتن می افزاید.

تهران هم از «الاسد» حمایت کرد، و به نظر می رسید هم ایران و هم روسیه برای تقویت رژیم «اسد» مشغول همکاری اند. ایران و روسیه آشکارا در قامت متحد ظاهر شدند؛ دست کم در نگاه اول چنین به نظر می رسید. با این حال، نگاهی نزدیکتر به رابطه این دو کشور نشان می دهد رابطه شان چندان هم خالی از دست انداز نیست و طرف روسی سیگنال های مخلتفی به ایران ارسال کرده است تا ناخشنودی خود را ابراز کند. معضل نفت و گاز یکی از این ناخشنودی هاست.


► راهبرد کلان «پوتین»

«پوتین» از آغاز حضورش در منصب قدرت، راهبرد کلان خود را بر این فرض مبتنی کرده است که قیمت های نفت و گاز همیشه بالا خواهد بود و بنابراین رفاه اقتصادی روسیه تا ابد تامین خواهد بود. این رویکرد اخیرا با مشکلاتی جدی روبرو شده است. اول اینکه، قیمت های نفت و گاز سقوط کرده است. دوم اینکه، مسکو برای ایجاد بازارهای انحصاری در اروپا معضلاتی جدی را از سر گذراند. اینها همگی باعث شد حفظ قیمت های نفتی در سطوح قابل قبول برای روسیه کار دشواری از آب درآید.

در نتیجه، روس ها تلاش کردند با دیگر کشورهای تولیدکننده نفت همکاری کنند تا تولید نفت را تثبیت کنند و در عوض قیمت ها را افزایش دهند. با این حال، ایران حاضر به همکاری نشد و اظهار داشت اصلا اینکه به دنبال رفع تحریم های غربی بوده است به این دلیل بوده است که بتواند در بازارهای جهانی تا جایی که ممکن است نفت بفروشد.

اگرچه فروش نفت ایران همچنان یک موضوع جدی است، آنچه باعث ناخشنودی بیشتر مسکو خواهد شد تلاش ایران برای ارسال گاز به اروپا خواهد بود، یعنی همان بازاری که «کرملین» تلاش کرده است تا جایی که جا دارد به انحصار خود درآورد. تهران پیش از این حرف و حدیث ها هم امکان چنین کاری را از طریق مذاکرات با گرجستان و حتی آذربایجان سنجیده است. اگر بنا بود چنین چیزی رخ دهد، ایران می توانست خیلی خوب جایگزین طرح های «جریان جنوبی» و «جریان ترکی» شود که هر دو پروژه های «کرملین» برای انتقال گاز روسیه به اروپا از سمت جنوب بود و هر دو هم به هیچ جا نرسیده است.


► بازی بزرگ برای گاز

کرملین برقراری مجدد روابط حسنه بین ایران و ترکمنستان را با نگرانی زیر نظر داشت. ترکمنستان کشوری است که یکی از بزگترین ذخایر گازی جهان را دارد، و از ده ها سال پیش رویای ارسال گاز به اروپا را از طریق یک خط لوله در زیر دریای خزر در سر دارد. «کرملین» شدیدا با این پروژه مخالفت ورزید، و اعلام داشت چنانچه ترکمنستان قصد ورود به این پروژه را داشته باشد ممکن است اعلام جنگ کند. ترکمنستان محصور در خشکی چاره ای نداشت جز اینکه بخش عمده ی گاز خود را به هند و پاکستان صادر کند.

با این وجود، خط لوله ی گازی که قرار است گاز را از ترکمنستان به هند و پاکستان برساند از منطقه ی بی ثبات افغانستان عبور خواهد کرد، و در هر حال، سالها طول خواهد کشید تا به سرانجام برسد. میل «عشق آباد» برای ارسال گاز به غرب همچنان قوی است و چنانچه پیش شرط ارسال گاز ایران به بازارهای اروپایی فراهم کردن فرصت برای ترکمنستان باشد، ایران ممکن است این گزینه را در نظر بگیرد.

هیچ یک از این احتمالات به مزاج مسکو خوش نیامد، و «کرملین» چندین پیام به ایران ارسال کرده است تا ناخشنودی خود را ابراز دارد. اولین مورد مربوط به انتقال موشک اس-۳۰۰ بود، موشک های قدرتمندی که می تواند ایران را در مقابل حملات احتمالی آمریکا یا اسراییل بخوبی محافظت کند. قرارداد اصلی در سال ۲۰۰۷ امضا شد، در سال ۲۰۱۰ سوژه ی مناقشه شد، و در سال ۲۰۱۵ دوباره تایید شد.


► انتظار طولانی ایران برای موشک های اس-۳۰۰

در ماه های اخیر چندین نوبت ایران و روسیه اعلام کرده اند موشک های اس-۳۰۰ یا قرار است در آینده نزدیک ارسال شوند و یا در راه هستند. با این حال چیزی از این تصمیمات به نتیجه نرسیده است. مثلا، در دسامبر ۲۰۱۵، روسیه اعلام کرد انتقال موشک ها آغاز شده است، آنطور که «دمیتری روگوزین» معاون نخست وزیر روسیه هم تایید کرد. هنوز چیزی منتقل نشده است.

فوریه ۲۰۱۶ که فرا رسید، «حسین دهقان» وزیر دفاع ایران به مسکو سفر کرد تا در مورد ارسال موشک ها و خرید دیگر جنگ افزارهای روسی در آینده بحث کند. تلویحا چنین گفته شد که موشک های اس-۳۰۰ در آینده نزدیک منتقل خواهد شد. اما تقریبا همان روزی که اخبار خوش بینانه از همکاری روسیه و ایران در حوزه نظامی منتشر شد، «دمیتری پسکوف» سخنگوی کاخ کرملین اظهار داشت: «هنوز برای تعیین تاریخ دقیق انتقال اس-۳۰۰ به ایران خیلی زود است».

در آوریل ۲۰۱۶، تهران اعلام کرد سرانجام دریافت موشک ها را آغاز کرده است. با این وجود، وزیر دفاع ایران اظهار داشت ایران در در «مرحله آغازین» انتقال است، و وزیر دفاع روسیه بر آغاز انتقال صحه ای نگذاشت. روز ۱۷ آوریل، یک رژه ی نظامی عظیم در تهران برگزار شد که موشک اس-۳۰۰ را به نمایش گذارد. با این حال، این موشک ها سرهم شده و سیستم های آماده به کار نبود؛ صرفا «قطعات» آن بود.

ایرانی ها همچنان از طفره رفتن روس ها ناراضی اند، و وزیر دفاع ایران قصد دارد به زودی به مسکو سفر کند. می توان احتمال داد ارسال اس-۳۰۰ یکی از موضوعات اصلی بحث در این سفر خواهد بود. تعویق در ارسال اس-۳۰۰ تنها سیگنال مسکو به تهران نبود. پیام دوم مرتبط با سوریه بود.

اگرچه حفظ پایگاه های روسیه در سوریه دلیل اصلی یا دست کم یکی از دلایل اصلی دخالت کرملین در نزاع سوریه بود، روسیه چندان دغدغه سرنوشت «الاسد» و سلطه ی کامل او بر سوریه را ندارد. در این منطقه پای تهران بسی بیشتر در گرو است. کرملین با عقب نشینی یا دست کم عقب نشینی نصفه نیمه ی نیروهایش، آشکارا این پیام را به تهران ارسال کرد که اجازه نخواهد تهران با بلیط روسیه به یک قدرت مسلط در سوریه تبدیل شود.

با وجود همه ی این اختلافات، نمی توان گفت مسکو و تهران به دشمنان تند و تیز یکدیگر تبدیل خواهند شد. تهران ممکن است در هر حال به موشک های اس-۳۰۰ دست یابد. روسیه و ایران در آینده می توانند در پروژه های پر منفعت دوجانبه مشارکت کنند، و روسیه هنوز هم درگیر در جنگ سوریه است. نکته چیز دیگری است: مشارکت روسیه با ایران نشان می دهد در جهان چند قطبی که ظهورش را شاهدیم، رابطه بین قدرت ها بسی پیچیده تر از آن است که مخاطبان روزنامه های پرفروش ممکن است بپندارند.

منبع: شفقنا به نقل از میدل ایست آی