ریسک‌های بزرگ و گزینه‌های پیش روی ترکیه در سوریه

نویسنده: محمدعلی دستمالی، کارشناس مسایل سیاسی منطقه

دیپلماسی ایرانی: نشست ژنو3 به فرجام خاصی نرسید و در کنفرانس امنیتی مونیخ هم، طرح و فکر تازه ای برای عبور از بحران سوریه ارائه نشد. اتفاقاتی روی می دهند که بر مبنای آنها می توان گفت، گویی بازی در سوریه، رفته رفته به سوی فینال پیش می رود و شاید به همین خاطر است که هر کدام از بازیگران درگیر و مرتبطین مستقیم و غیرمستقیم، شتاب بیشتری به اقدامات خود داده اند. در این میان و در دو جبهه مقابل هم، دو بازیگر، بسیار بیشتر از دیگران، در تب و تاب آن هستند که امتیازات بیشتری کسب کنند؛ یکی روسیه و دیگری ترکیه.

در جبهه نخست، رژیم و ارتش سوریه به ریاست و فرماندهی بشار اسد، ایران، حزب الله لبنان و روسیه، در چند هفته اخیر، به پیروزی هایی دست یافته اند و آشکارا ایده ضرورت اعلام آتش بس را زیر سوال می برند و معتقدند که می توان به پیشروی های کنونی ادامه داد. در این جبهه، روسیه بیش از سایر اعضاء در هول و ولا افتاده و می توان گفت عمده اعتیار و قدرت نظامی و دفاعی روسیه به میدان آمده تا معادله را تغییر دهد تا شاید برای نخستین بار، «مداخله» و اقدام نیابتی، به شکل و شیوه ای پیش برود که فرجام آن، باب دل آمریکا نباشد و به جای تامین منافع واشنگتن، ضامن آمال مسکو باشد. اگرچه ایران و حزب الله نیز در این میدان، برای حمایت از اسد و سوریه، کم مایه نمی گذارند اما فضا به گونه ای شکل گرفته که گویی بنا به دلایل بسیار، ظفر رسانه ای و دیپلماسی باید از آن روسیه باشد.

اما در جبهه دیگر چه خبر است؟ آمریکا در هفته های اخیر، اقدام آشکار و اثرگذار هوایی چندانی علیه داعش انجام نداده و ائتلاف کشورهای سنّی هم در میدان عمل به پیروزی خاصی دست نیافته اما همه قدرت دیپلماسی و رسانه ای خود را به کار می گیرد که شکست نخورد و هر جوری شده نتیجه بازی را تغییر دهد. در این میدان، ترکیه بیش از دیگران به تکاپو افتاده و در روزهای اخیر، شاهد آن بودیم که دو بار، مواضع کردهای مسلح نزدیک به پ.ک.ک در مناطقی از حلب، توسط ترکیه توپ باران شد. البته این فقط یکی از اقدامات ترکیه بود و اقدامات دیگری نیز از سوی اردوغان و داوداوغلو صورت گرفت که به برخی از آنها، می توان چنین اشاره کرد: تماس تلفنی مداوم اردوغان با پادشاه عربستان، دیدار با امیر قطر و دعوت از منصور هادی به ترکیه و دادن وعده اعزام دو کشتی به خلیج عدن، تهدیدات تند داوداوغلو علیه کردهای سوری و اعلام این که آنکارا اجازه نمی دهد اعزاز سقوط کند، اعمال فشار تبلیغاتی و رسانه ای بر واشنگتن و تروریست قلمداد کردن حزب اتحاد دموکراتیک کردهای سوریه (PYD)، تاکید مکرر بر بمباران شدن مواضع غیرنظامیان توسط هواپیماهای روسیه.

چرا ترکیه احساس خطر می کند؟

کسانی که شناخت خوبی از شخصیت نخست وزیر کنونی ترکیه و رهبر حزب عدالت و توسعه، احمد داوود اوغلو دارند، می دانند که خواجه احمد به این راحتی ها برافروخته و خشمگین نمی شود، اما در روزهای اخیر، بارها او را عصبانی دیدیم. داوود اوغلو در بیاناتی تهدیدآمیز، بارها اعلام کرد که کردهای وابسته به پ.ک.ک، باید هر چه زودتر به پیشروی های خود خاتمه دهند و کاری به غرب فرات نداشته باشند. چرا؟ چون پیروزی های اخیر جبهه مشترک سوریه، حزب الله و ایران، با اتکا به بمباران های مکرر هواپیماهای روسیه، معادلات میدان حلب را به شکلی تغییر داده که اگر کردها نیز به عنوان یک بازوی زمینی آماده و مهیا، برخی از ماموریت های منطقه جرابلس و اعزاز را با موفقیت به پایان ببرند، یک دیواره کمانی در حد فاصل کوبانی و عفرین ایجاد می شود که در آنِ واحد، سه کارکرد بسیار مهم علیه ترکیه دارد:

نخست: قیچی شدن اغلب نیروهای مخالفین سوری تحت حمایت ترکیه شامل جیش الاسلام، ارتش آزاد و دیگر گروه های کوچک ترکمانی و نزدیک به اخوان المسلمین.

دوم: اتصال کامل مناطق سه گانه از هم گسسته کردنشین در شمال سوریه و تشکیل یک اقلیم دوفاکتوی وابسته به پ.ک.ک در مرز ترکیه و سوریه.

سوم: نقش بر آب شدن سناریوی ایجاد نطقه حائل و برنامه های مشترک آنکارا و واشنگتن. علاوه بر این ها، ممکن است در فاز تکمیلی این سناریوها بین سیصد تا پانصد هزار آواره سوری دیگر روانه ترکیه شوند و بارِ موجود از چیزی که اکنون هست بسیار سنگین تر شود. اما در میان عواملی که برشمرده شد، چیزی که بیش از دیگر فاکتورها ترکیه را خشمگین می کند، خطر تارومار شدن نیروهای موثر مخالفین سوری است. یعنی همان نیروهایی که حکومت برآمده از حزب عدالت و توسعه در چهار، پنج سال اخیر بر روی آنها سرمایه گذاری کرده و امیدوار است که بخش مهمی از آنان را در آینده، در سوریه به قدرت برساند.

گزینه های ترکیه

ترکیه برای حفظ منافع خود و پایین آوردن هزینه ها و خسارات آتی، با مشکلات بزرگی روبرو شده و از زمانی که روسیه به شکل جدی در این میدان دست به قدرت نمایی زده، کار برای اردوغان و داوداوغلو، دشوارتر و پیچیده تر شده است.

در شرایطی که ترکیه در داخل خاک خود و همچنین در مرز با اقلیم کردستان عراق، از خطر حملات مکرر پ.ک.ک در امان نیست و مشکلات اقتصادی و هجوم رسانه ای مخالفین داخلی نیز در میان است و از دیگر سو، امید چندانی هم به حمایت آشکار و اثرگذار ناتو ندارد، نمی تواند به شکل مستقیم با روسیه درگیر شود. ترکیه در این میدان، با ایران نیز دچار تنش و اختلافات جدی شده و در شرایط کنونی، در بیم آن است که تمام امیدهایش را در بازی سوریه از دست دهد. در نتیجه، در این شرایط سخت، نه تنها راهی برای عقب نشینی  و تعلل ندارد، بلکه با شناختی که از مرام فکری و عملی عدالت و توسعه و شخص اردوغان وجود دارد، انتظار می رود که اعمال فشار سیاسی بر آمریکا و ناتو بیشتر شود تا واشنگتن به تغییر بازی اقناع شود. اگر چه خیلی ها فکر می کنند که آمریکا فعلا جز انتخابات به هیچ جیز دیگری فکر نمی کند اما واقعیت این است که چشم پوشی از متفقین مهمی مانند ترکیه، عربستان، قطر و سایرین، به هیچ وجه آسان نیست و آمریکا ناچار است که در تعامل و همفکری با اروپا و ائتلاف ضدداعش، اگر نه در حد آچمز نمودن روسیه بلکه در سطوح دیگری همچون کنترل کردها و تلاش برای حمایت از ترکمان ها و مخالفین سوری تحت حمایت آنکارا، دست به اقداماتی بزند که بازی را تا حد زیادی به نفع ترکیه و عربستان تغییر دهد. گزینه بعدی ترکیه نیز آن است که ائتلاف کنونی ایجاد شده با عربستان و دیگران را حفظ کند و در مسیر مبارزه با داعش نیز چند اقدام جدی انجام دهد. اما گزینه ورود مستقیم و زمینی به خاک سوریه، می تواند یکی از پرخطرترین و زیان بارترین خطاهای اردوغان و داوداوغلو باشد و بعید است که آنکارا در شرایطی که روس ها به خاطر ماجرای سوخو هر لحظه مترصد انتقامگیری هستند، دست به چنین اقدامی بزند.

در این میان، موضوعات مهم دیگری نیز وجود دارد که برخی از آنها عبارتند از: دور بعدی مذاکرات سوریه و مخالفین، حمایت آلمان از اعلام منطقه پرواز ممنوع و تهدید به ارجاع پرونده ترکیه. امال واقعیت این است که کسب قدرت بر روی ارض واقع و توان اثرگذاری بر معادلات روز، از همه این ها مهم تر است. باید دید در روزها و هفته های آتی، آمریکا، ترکیه و دیگران، برای برون رفت از شرایط کنونی، چه کارتی را رو می کنند و در برابر اقدامات روسیه، از چه تاکتیک خاصی بهره می گیرند.

انتشار اولیه: پنج شنبه 29 بهمن 1394 / انتشار مجدد: سه شنبه 11 اسفند 1394