ارمنستان: الیگارشی و روسیه در مقابل اصلاحات

نویسنده: مایکل سسایر

دیپلماسی ایرانی: اعتراضاتی که در اواخر ماه ژوئن و اوایل ماه ژوئیه ارمنستان را فرا گرفته بود اکنون به پایان رسیده اند. تظاهرکنندگانی که زمانی خیابان های مرکز ایروان، پایتخت ارمنستان، را اشغال کرده بودند اکنون به زندگی روزمره خود برگشته اند؛ اما «ایروان برقی»، اسمی که روی اعتراضات گذاشته شده بود، تأثیر کوتاه مدت و میان مدت بر آینده ارمنستان خواهد گذاشت. از نظر بسیاری، تصمیم دولت به تعلیق و بعد لغو افزایش 17 تا 22 درصدی تعرفه مصرف برق یک پیروزی واقعی بوده است. از منظر آنها، قدرت مردم بر نخبگان سیاسی قدرتمند که سالهاست در منصب قدرت جا خوش کرده اند غلبه کرد. اما این پیروزی مدنظر آنها اگرچه قابل توجه است اما صرفاً باعث به تأخیر افتادن توجه به مسئله اصلی پشت اعتراضات می شود: رابطه ارمنستان با متحد و ارباب ژئوپولتیکش، روسیه.

در نگاه اول، اصرار هم معترضین و هم دولت به اینکه «ایروان برقی» ربطی به رخدادهای «یورومیدان» اوکراین و سرنگونی رئیس جمهور یانوکویچ ندارد، بامعنی به نظر می رسد. هر چه باشد، این تظاهرات مربوط به ارمنستان بود، نه اوکراین. نکته دیگر اینکه مقایسه های انجام شده توسط محافل غربی میان اعتراضات یورومیدان اوکراین و دیگر مناطق معمولاً مقایسه هایی قوی نیستند. در ایروان بیشتر معترضین عادی نوک انتقادات خود را متوجه خطاهای نخبگان داخلی می کردند تا کرملین. با این حال، با توجه به وابستگی اقتصادی ارمنستان به مسکو، شهروندان این کشور نمی توانند مقابله با عاملی به نام روسیه را تا ابد به تأخیر بیندازند.

برای کسانی که به خیابان آمدند، تظاهرات اول از همه چیز درباره عدالت اقتصادی و مبارزه با نخبگان غیرپاسخگو و جاخوش کرده در قدرت بود. با این حال، واقعیت ناگفته این است که استبداد متصلب ارمنستان و تسلط روسیه بر شئون این کشور یکدیگر را تقویت می کنند. مشکلات ارمنستان در خلأ رخ نداده اند. اقتصاد غیررقابتی این کشور و نظام سیاسی غیرآزاد آن به خاطر کرنش ارمنستان در برابر روسیه به وجود آمده اند. شرکت های روسی در پیوند با الیگارشی ارمنستان، قله های اقتصادی این کشور را به تسخیر خود درآورده اند. صنایع برق و گاز ارمنستان تقریباً به صورت کامل در اختیار روسیه است. حتی خط لوله گازی که قرار بود از ایران به ارمنستان برسد در حال افتادن به دست شرکت گازپروم روسیه است. وقتی پای اقتصاد ارمنستان در میان است، همه کارت های برنده در دست روسیه است: حواله های ارسالی از روسیه به ارمنستان، تجارت و حتی واردات اسلحه. عجیب نیست که رکود اقتصادی روسیه باعث افول شدید اقتصاد ارمنستان شده است.

انحصار گام به گام روسیه بر صنایع کلیدی ارمنستان با اطلاع و رضایت کامل دولت ارمنستان رخ داده است. سرژ سرکیسیان، رئیس جمهور این کشور در بازدید سال 2013 خود از واشنگتن گفت که ایروان حضور در اتحادیه اقتصادی اوراسیا به رهبری روسیه را به نزدیکی بیشتر به اتحادیه اروپا ترجیح می دهد. بسیاری این سخنان را نتیجه فشار شدید روسیه به او می دانند. برگ برنده مسکو در ارتباط با ارمنستان، وابستگی ژئوپولتیک روزافزون این کشور به روسیه است. روسیه نه تنها بر اقتصاد این کشور چنگ انداخته است، بلکه به خاطر رابطه امنیتی نزدیک با ارمنستان، دیگر شئونات این کشور را هم تحت کنترل دارد. در ایروان، به مسکو به عنوان مانع نهایی در مقابل بروز جنگ جدید میان ارمنستان و آذربایجان، که ایروان بخشی از قلمروی آن را هنوز در تصرف خود دارد، نگاه می کنند.

مرز با ترکیه، که خودش هم رابطه تاریخی پرتنشی با ارمنستان و در عین حال پیمان دفاعی دوجانبه با آذربایجان دارد، بسته است. ارمنستان که به هیچ دریای آزادی راه ندارد فقط با گرجستان غربگرا در شمال و ایران منزوی در جنوب ارتباط دارد و این مسئله دسترسی این کشور را به جهان بیرون بسیار پیچیده کرده است. در میانه این انزوا، حمایت روسیه تبدیل به ستون سیاست خارجی ایروان شده است، اگرچه بهای پرداخت شده در مقابل آن، از دست رفتن استقلال این کشور است.

شواهد بیشتر و بیشتری نشان می دهند که همپیمانی روسیه با ارمنستان بیش از آنکه به خاطر نوع دوستی روس ها باشد، جنبه ابزاری دارد. کافی است به ارتباط نزدیک روسیه و تبادلات تجاری مکرر این کشور با دشمن سرسخت ارمنستان، یعنی جمهوری آذربایجان نگاه کنید. مثل نمونه های دیگر، عملکرد روس ها در ارمنستان هم معطوف به تضمین وفاداری حکومت این کشور و گرفتن امتیازات پی در پی اقتصادی و سیاسی است. در حالی که دولت ارمنستان به خاطر ناکارآمدی در اداره کشور تحت فشار است و بار اصلی پاسخگویی به دوش آن افتاده است، بی توجهی معترضین به عامل روسیه یعنی آنها واقعیت بی رحم سیاست را در نظر نگرفته اند.

اما روسیه اهمیت دارد. تن دادن ارمنستان به نقش خود به عنوان حوزه نفوذ روسیه یعنی مسکو نه تنها در مسائل سیاست خارجی بلکه در سیاست داخلی این کشور هم حق وتو پیدا کرده است. در ارمنستان، سیاست ها در کل باید با اصول مشخص شده توسط مسکو هماهنگ باشند. مبارزه ارمنی ها برای تغییر در صورتی که به نقش روسیه در شکل گیری وضع کنونی توجه نکند به نتیجه نخواهد رسید.

آیا ارمنستان از دست رفته است؟ خیر. توافق هسته ای پایدار ایران و قدرت های جهانی می تواند ارمنستان را از یک دولت حائل برای ایران تبدیل به کریدوری برای محصولات تجاری و هیدروکربنی این کشور بکند. اگر عادی سازی روابط با ترکیه هم عملی شود، این وضعیت بهتر هم خواهد شد. در حالی که کشور همسایه گرجستان گزینه اصلی چینی ها برای جذب سرمایه گذاری در طرح «جاده ابریشم جدید» است، ارمنستان هم می تواند از علاقه روزافزون چین به حضور در قفقاز جنوبی بهره بگیرد.

روسیه احتمالاً در مقابل تمام این عوامل دارای نفوذ و منفعت خواهد ایستاد، چه به صورت آشکار و چه مخفیانه. بسیاری از نخبگان سیاسی ارمنستان هم که به روسیه وابسته شده اند با این تغییرات مخالفت خواهند کرد و از رقبای جدید استقبال نخواهند کرد. اما جامعه مدنی ارمنستان با تلاش و جهتگیری صحیح می تواند اقتصاد کلان این کشور و راهبردهای آن را تنوع بیشتری ببخشد. دستاوردهای مثبت «ایروان برقی» نشان می دهد که جامعه مدنی ارمنستان، اگرچه پراکنده و به حاشیه رانده شده است، اما توان کشاندن نخبگان این کشور به میز مذاکره را دارد. این اعتراضات الگوی خوبی برای مذاکرات آینده خواهد شد. البته حضور جامعه مدنی دوای همه دردها نیست و استبداد اشرافی ارمنستان به این راحتی در هم نمی شکند، اما رخدادهای این تابستان نشان دادند که پیروی امکان پذیر است. اما کنشگران ارمنستان باید نگاهی هم به نقش روسیه داشته باشند. تا وقتی که سیاست های ارمنستان در روسیه تنظیم و تصحیح می شود، ارمنستان به دست مردمش نخواهد افتاد.

منبع: فارن پالیسی/ مترجم: علی عطاران