چرا مساله موشکی ایران در مذاکرات مطرح شد؟

نویسنده: آرین طباطبایی

دیپلماسی ایرانی: در مذاکرات هسته ای سال 2013، ایران به صراحت اعلام کرده بود که برنامه موشکی اش جزو خطوط قرمزی است که به هیچ وجه در مورد آن مذاکره نمی کند. از نگاه تهران، برنامه موشکی مسئله ای مستقل از برنامه هسته ای است و جزو توانایی های نظامی متعارف به حساب می آید که ربطی به توانایی های غیرمتعارف مانند کلاهک هسته ای ندارد. در ماه های بعد از این مذاکرات، کارشناسان [غربی] بارها مسئله موشک های ایران را پیش کشیدند. آنها می گفتند که بدون محدود کردن این برنامه، توافق هسته ای برای جامعه بین الملل اطمینان بخش نخواهد بود. اما صحبت های آنان راهی به مذاکرات پیدا نکرد و برنامه موشکی ایران جزئی از گفتگوها نشد، تا ساعات آخر مذاکرات.

هفته گذشته، مسئله برنامه موشکی به صورتی ناگهانی در مذاکرات مطرح شد، این بار به صورت مانعی که به نظر می رسید ممکن است مذاکرات را از مسیر اصلی خود خارج کند. تا پیش از ضرب الاجل 30 ژوئن، موانع اصلی رسیدن به توافق جامع عبارت بودند از تحریم های اقتصادی، ابعاد نظامی احتمالی برنامه هسته ای ایران و جزئیات فنی مرتبط. اما بعد از نقض ضرب الاجل اول و نزدیک شدن به روز دهم جولای و مسئله بازبینی متن توافق توسط کنگره، برنامه موشکی به مثابه مانعی ظهور کرد که می توانست مذاکرات سرراست را دچار مشکل کند. اصل بحث بر سر برنامه موشکی ایران این است: غرب می خواهد تهران برنامه موشکی مناقشه برانگیزش را محدود کند. در مقابل، ایران تلاش می کند گروه 1+5 را قانع کند که محدودیت های موجود بر سر برنامه موشکی اش را، از جمله موارد وضع شده در قطعنامه 1929 مصوب سال 2010 رفع کند.

ایران از زمان جنگ با عراق سرمایه گذاری سنگینی در برنامه ای موشکی اش کرده است. سپاه پاسداران مجموعه ای از موشک های با بردهای مختلف در اختیار دارد که گفته می شود به صورت بومی طراحی شده اند. برای درک برنامه موشکی ایران، باید به تلاش های کلی این کشور برای توسعه صنایع دفاعی بومی اش نگاه کرد. تلاش برای بومی سازی صنایع دفاعی از 100 سال پیش و دوران رضاشاه صورت گرفته است. رضاشاه که مرکز نظامی پارچین را برای برنامه موشکی ایران بنا کرد اعتقاد داشت که ایران باید تا حد امکان در مسائل دفاعی خودکفا شود. با این حال پسر او، محمدرضا شاه پهلوی، تصمیم گرفت که برای نیازهای دفاعی اش به آمریکا تکیه کند و به کمک اسرائیل شروع به تهیه موشک کرد.

بعد از انقلاب 1357، تهران نمی توانست به غرب اتکا کند و روابط خودش را با اسرائیل نیز قطع کرده بود. در همان زمان، عراق که قدرتی منطقه ای بود به ایران حمله کرد. این جنگ هشت ساله واقعیت را برای رهبران جدید ایران عیان کرد. در نتیجه، حکومت انقلابی ایران تصمیم به سرمایه گذاری سنگین در صنایع نظامی گرفت، اما توسعه نظامی در شرایط انزوا فرایند بسیار پیچیده و دشواری بود.

در دهه 1980 و بعد از آن، تهران توانست هم موشک و هم فناوری ساخت موشک را از چند کشور تهیه کند. در این راستا، تهران شروع به همکاری با چند کشور دیگر و کسب دانش توسعه برنامه موشکی کرد. کره شمالی در این راه کمک های زیادی به تهران کرد تا برنامه موشکی اش را گسترش دهد. ایران اکنون گسترده ترین برنامه موشکی خاورمیانه را دارد. بیشترین تعداد و متنوع ترین طیف موشک ها متعلق به این کشور است. زرادخانه ایران شامل موشک های با برد کوتاه و متوسط بالستیک و کروز است و موشک سجیل ایران 2500 کیلومتر برد دارد. اما ایالات متحده و دیگر قدرت های جهانی از نظر فناوری موشکی از ایران پیشرفته ترند.

سوال این است که چرا برنامه موشکی ایران این قدر جنجالی شده است؟ تهران می گوید که برنامه موشکی اش مثل بقیه توانایی های نظامی اش ماهیتاً دفاعی است نه تهاجمی. به همین خاطر، از نگاه تهران نیازهای مشروع دفاعی اش ایجاب می کند محدودیت های موشکی برداشته شود. عوامل دیگر مثل حق اعمال حاکمیت نیز مطرح می شود: چرا برنامه موشکی ایران باید مشروط باشد، اما برنامه دیگر کشورها نه؟ مسئله دیگر، سیاست داخلی ایران است. برنامه موشکی خط قرمز نهادهای سیاسی و امنیتی ایران بوده است، اما این خط قرمز در عین حال مورد حمایت بخش قابل توجهی از جمعیت است که هنوز حمله موشک های اسکاد بغداد را به یاد می آورند. این برنامه، بخشی از گفتمان انقلابی ایران است و با غرور ملی این کشور و افزایش قدرت فناوری اش در دوران تحریم و فشار خارجی گره خورده است. اما طرف مقابل، نگران دیگر اهداف مورد تصورش از برنامه موشکی ایران است. از نگاه آمریکا و متحدانش، برنامه موشکی ایران به نفع همپیمانان منطقه ای این کشور از قبیل حزب الله هم خواهد بود. چنین نگاهی به برنامه ماهواره ای ایران هم وجود دارد.

مسئله موشکی برای هر دو طرف مذاکره چند بعد مختلف دارد و همین باعث عدم توافق بر سر آن می شود. عدم امکان خرید فناوری موشکی در ایران به عنوان پیامد تحریم های هسته ای دیده می شود، و به همین دلیل تیم مذاکره کننده ایرانی نمی تواند بدون حل این مسئله به تهران برگردد. آمریکا نیز سالها به این تصور دامن زده است که موشک های ایران تهدیدی نه فقط برای خاورمیانه بلکه برای اروپا و آمریکا هستند. به همین خاطر مذاکره کنندگان این کشور سخت می توانند توافقی را که در آن امکان دسترسی ایران به فناوری موشکی فراهم شده است به سیاستمداران داخلی بفروشند.

چرا مسئله برنامه موشکی این قدر دیر مطرح شده است؟ شاید چون در ماه های منتهی به توافق لوزان در مارس 2015، مسئله تحریم ها به طور کامل مورد بحث قرار نگرفته بود. در آن زمان، مذاکره کنندگان بیشتر توجه خود را معطوف به ابعاد فنی برنامه هسته ای ایران کرده بودند، اما وارد جزئیات مسئله تحریم ها و قطعنامه های سازمان ملل نشده بودند. گزاره برگ آمریکا که بعد از توافق لوزان منتشر شد درباره جزئیات فنی مذاکرات در باب برنامه هسته ای توضیحات بسیار مفصلی داده بود، اما به صورت مبهمی به مسئله برداشته شدن تحریم ها پرداخته بود. یک دلیلش می تواند این باشد که سازوکار تحریم ها پیچیده و ترکیبی است از محدودیت های یکجانبه و چندجانبه که به غیر از برنامه هسته ای ایران، به چند مسئله دیگر مانند حقوق بشر نیز مربوط می شوند.

تحریم هایی که برنامه موشکی ایران را محدود می کنند هم قیدهای هسته ای دارند و هم قیدهای غیرهسته ای. حالا که مذاکرات هسته ای در نقطه ای سرنوشت ساز هستند، تفکیک مجموعه در هم پیچیده اقداماتی که برای محدود کردن ایران وضع و اعمال شده اند زحمت زیادی می برد. ایران می گوید که قطعنامه های تحریمی سازمان ملل، به خصوص قطعنامه 1929، این کشور را تبدیل به موردی استثنایی کرده اند که از دیگران جدا شده است و برخورد عادلانه ای با آن صورت نمی گیرد. این موضع ایجاب می کند که هر توافقی که برای محدود کردن برنامه هسته ای ایران انجام می شود، وضعیت این کشور را در بقیه مسائل به حالت عادی خودش بازگرداند. وضعیت عادی به این کشور اجازه می دهد درست مثل دیگر کشورها دست به خرید سلاح های متعارف (از جمله قطعات موشکی) بزند. از طرف دیگر، مذاکره کنندگان آمریکایی و برخی از اروپاییان تا حدی بر این پیش فرض تکیه کرده اند که وضعیت ایران با دیگر کشورها تفاوت دارد. مهمترین سوال در این لحظات این است که آیا مذاکره کنندگانی که نگاهشان نسبت به برنامه موشکی این قدر با هم تفاوت دارد می توانند به مصالحه برسند یا خیر.

منبع: بولتن دانشمندان اتمی/ مترجم: علی عطاران