آیا پیمان سنتو جدیدی شکل خواهد گرفت؟

دیپلماسی ایرانی: آیا کسی مفهوم «سنتو» در زمان جنگ سرد را به یاد دارد؟ این پیمان شامل سه کشور ترکیه، ایران و پاکستان (بعضی اوقات هم افغانستان) می شد که در مرز جنوبی اتحاد جماهیر شوروی قرار داشتند. آنها از نظر غرب به عنوان سدی در برابر تجاوز بالقوه شوروی به سوی خاورمیانه بودند. آیا ممکن است امروز هم شاهد به وجود آمدن بلوکی همانند «سنتو» باشیم؟ اما در زمان کنونی این اتحاد علیه روسیه نخواهد بود. در مقابل این سه کشور روابط گرم ژئوپولیتیکی با روسیه، چین و دیدگاه های ژئوپولیتیکی اوراسیا دارند.

بحران یمن می تواند منجر به ایجاد چنین مسئله ای شود. اگر چنین باشد به نظر می رسد ایران در حال تشکیل ائتلافی جدید در خاورمیانه است. عربستان سعودی به صورت عمومی مشخص کرده است که هدف از تشکیل ائتلاف 10 کشور سنی مبارزه با تهدید ایرانیان و شیعه در یمن بوده است و کشورهای خلیج فارس اخیراً در این رابطه ضربه ای دریافت کردند: انصراف غیرمنتظره ترکیه و پاکستان به عنوان شرکای فعال در کمپین نظامی سعودی ها در یمن، پس از آن که در ابتدا اعلام کرده بودند به آن می پیوندند.

قابل ذکر است که ترکیه، ایران و پاکستان هر سه کشور های غیرعرب خاورمیانه هستند. اما صحبت درباره سنتوی جدید در حقیقت درباره بلوک عرب و غیرعرب نیست. تفاوت ها بیشتر ایدئولوژیکی و ژئوپولیتیکی است. آنها چشم اندازهای متفاوتی از نقشه ژئوپولیتیک خاورمیانه در آینده دارند. سنتوی جدید می تواند یک بلوک قدرت غیررسمی به وجود بیاورد که چالشی برای جاه طلبی های منطقه ای ریاض باشد.

سعودی ها از تهدیدی به نام ایرانی ها و شیعه در عراق، سوریه، لبنان، خلیج فارس و هم اکنون یمن می ترسند. ریاض همچنین نگران رفع تحریم های ایالات متحده علیه ایران است که می تواند منجر به افزایش نقش منطقه ای ایران شود. آنها دیگر به واشینگتن به عنوان یک نیروی ضد ایرانی نگاه نمی کنند.

چه اتفاقی افتاد که ترکیه از ائتلاف سعودی روی برگرداند؟ من به شخصه از حمایت اولیه آنکارا از کمپین ریاض در یمن و انتقادات شدید اردوغان از نقش ایران در منطقه، شگفت زده شدم. چرخش کوتاه مدت ترکیه به سوی ریاض برخلاف سیاست های بلند مدت ترکیه است. من در کتاب جدیدم «ترکیه و بهار عربی» توضیح داده ام که آنکارا و ریاض قطب های ایدئولوژیک متفاوتی را نمایندگی می کنند: درباره قبیله گرایی، دموکراسی، جهانی شدن، سکولاریسم، چند فرهنگی، مدرنیته و اخوان المسلمین. آنها فقط در زمینه سرنگونی حکومت اسد با یکدیگر اشتراک نظر دارند.

شاید بتوان تصمیم اولیه اردوغان را مربوط به فرصت طلبی دانست. یعنی زمانی که هنوز نگرانی ای درباره نیروی جدید عرب وجود نداشت. اردوغان در دیداری که اوایل آوریل از تهران داشت، از انتقادات علیه ایران و مشارکت در کمپین سعودی علیه یمن عقب نشینی کرد. ایران همچنان مهم ترین کشور در خاورمیانه برای ترکیه، از لحاظ اقتصادی، انرژی و ژئوپولیتیکی است. همچنین آنکارا درباره اقلیت علوی (شبه شیعه) خود هم آگاه است. چه مقدار نفوذ ایران در این تغییر عقیده نقش داشته است؟

چنین تغییر دراماتیکی درباره پاکستان هم رخ داد. اسلام آباد در ابتدا دیدی مثبت به درخواست ریاض از نیروهای پاکستانی و حمایت نظامی از کمیپن یمن داشت. اما نخست وزیر شریف، برخلاف روابط نزدیکی که با سعودی ها دارد، تصمیم گرفت این مسئله را به پارلمان ارجاع دهد، درحالی که می دانست افکار عمومی پاکستان مخالف مداخله نیروهای پاکستانی در منازعه یمن است. در همان زمانی که اسلام آباد خواستار راه حل مذاکرات صلح آمیز برای بحران یمن شد، محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران هم به پاکستان سفر کرده بود. نفوذ ایران در پاکستان چه قدر بوده است؟

شاید هنوز شاهد تشکیل بلوکی همانند سنتو نباشیم. اما دیدگاه های منطقی مشترکی میان این سه کشور بر سر موضوعات مختلف وجود دارد. این قبیل بلوک های غیررسمی بسیار پیشرو تر و میانه رو تر از ائتلاف سعودی ها است.

منبع: لوب لاگ/ مترجم: حسین هوشمند  

انتشار اولیه: 7 اردیبهشت 1394 / انتشار مجدد: چهارشنبه 16 اردیبهشت 1394