روسیه چگونه سال 93 را پشت سر گذاشت؟

ایراس: کرملین درسال جاری خورشیدی که آخرین روزهای آن را سپری می کنیم، روزهای سردی را پشت سر گذاشت؛ روزهایی که تقابل با غرب به جهت بحران اوکراین سیاست خارجی روسیه را با انجماد رو به رو کرد. آنچه در این میان بیشترین فشار را برمسکو وارد ساخت، تحریم های ایالات متحده و اتحادیه اروپا بود؛ موضوعی که از اخراج روسیه از گروه جی هشت نیز برای دولتمردان آن تلخ تر بود.

“ولادیمیر پوتین” سومین سال از سومین دوره ریاست جمهوری اش بر فدراسیون روسیه را بسیار سخت آغاز کرد. اگرچه محبوبیتش میان روس تبارها به واسطه اشغال کریمه و برخورد مقتدرانه و البته قلدر مابانه با کی یف و غرب افزایش چشمگیری یافت اما از سوی دیگر افزایش فشارها بر کرملین و تحریم ها شرایط بغرنجی را برای مرد شماره یک روسیه رقم زده است.

► اخراج از جی هشت:

تنها یک روز از آغاز سال ۱۳۹۳ گذشته بود که روسیه به اتهام دخالت در بحران اوکراین و تصرف بخشی از خاک این کشور (کریمه) از گروه هشت کشور صنعتی جهان موسوم به جی هشت اخراج شد. روس ها که پس از سالیان متمادی نهایتا در سال ۲۰۰۶ توانستند جی هفت را به جی هشت تغییر دهند و در این گروه مهم بین المللی حضور پیدا کنند به دلیل برگزاری رفراندوم جهت الحاق کریمه به کشورشان و سخنرانی پوتین از سوی سران هفت کشور دیگر عضو جی هشت مورد اتهام قرار گرفتند که به موجب آن فابیوس وزیر خارجه کشور فرانسه خبر بازگشت گروه به جی هفت و بدون فدراسیون روسیه را اعلام کرد. این اقدام با واکنش “سرگی لاوروف” رو به رو شد که اظهار داشت: «جی هشت یک باشگاه غیر رسمی است، هیچ کس عضویت اعطا نمی کندو کسی نیز نمی تواند عضو را اخراج کند.»

► روسیه در دام دومینوی ناتو:

بدون شک مهمترین پیامد اخراج روسیه از جی هشت، کاهش پرستیژ مسکو در عرصه بین الملل است. همچنین باید توجه داشت رئیس جمهور وقت ایالات متحده آمریکا در زمان تبدیل جی هفت به جی هشت و الحاق روسیه به این سازمان روند صعودی دموکراسی و همکاری با ناتو توسط روسیه را عاملی مهم در الحاق روسیه عنوان کرده بود. اما اکنون کرملین نه تنها از جی هشت اخراج شد و وجهه بین المللی اش تضعیف شد که از سوی دیگر به نظر می رسد دیگر اوکراین خارج نزدیک آن به حساب نمی آید، چرا که این کشور درصدد است به ناتو پیوند خورد و پایگاهی برای این سازمان شود.

شاید بتوان گفت استفاده از زور برای الحاق کریمه توسط مسکو می تواند زمینه ساز بحرانی دیگر در قفقاز شود؛ بحرانی که مرزهای روسیه را در آینده با چالش رو به رو می کند. اگر روس ها در همان ابتدای بحران و اعتراضات مردمی در دوم نوامبر ۲۰۱۳ با مردم معترض و رقبای غربی خود وارد گفتگو شده بودند، شاید هیچ گاه ناچار نمی شدند ششصد کیلومتری مسکو یعنی کی یف را به دولتی غرب گرا واگذار کنند. همچنین اگر روس ها نخواهند با دولت جدید اوکراین وارد تعامل شوندو بر تحریک روس گرایان شرق اوکراین پافشاری کنند و دولت جدیدکی یف را با توجیه آنکه مردم شرق روس گرا هستند تحت فشار قرار دهند، با اقدامی مشابه در برخی استان های غربی روسیه رو به رو می شوند که در صورت بروز چنین مسئله ای احتمال تبدیل آن به یک دومینو به دور مرزهای روسیه دور از ذهن نیست.

علاوه بر تنگ تر شدن دیواره ناتو به دور مرزهای روسیه، به نظر می رسد در جغرافیای جدید رفته رفته فدراسیون روسیه از کشوری اروپایی به کشوری که در کنج اروپا قرار گرفته و روابط خارجی اش با افول چشمگیری با دیگر کشورهای اروپای مواجه شده رو به رو شود و رفته رفته بوی کشوری آسیایی به خود بگیرد.

► استمرار همگرایی با محوریت مسکو:

پس از چند سال مذاکره میان روسیه، قزاقستان و بلاروس، معاهده «اتحادیه اقتصادی اوراسیا» در تاریخ ۹ خرداد 1393، در آستانه پایتخت قزاقستان به امضای روسای جمهور این سه کشور رسید.

اتحادیه اقتصادی اوراسیایی از یازدهم دی ماه 1393 آغاز به کار کرد. در این چارچوب، موانع تجاری و گمرکی در مرزهای سه کشور کاملا حذف خواهد شد و جریان آزاد انتقال کالا، سرمایه، نیروی انسانی و خدمات در پهنه ای به وسعت ۲۰ میلیون کیلومتر مربع و با جمعیتی ۱۷۰ میلیونی، برقرار می شود. اتحادیه اوراسیایی بر مبنای مقررات اتحادیه گمرکی شکل می گیرد که در جولای ۲۰۱۱ تاسیس و طی آن بخشی از موانع گمرکی میان این سه کشور برداشته شد. بر این اساس از ابتدای سال آتی میلادی معافیتهای گمرکی و تسهیلات تجاری به تدریج شامل تمام بخشهای تجاری خواهد شد.

تاسیس «اتحادیه اقتصادی اوراسیایی» را می توان مرحله دیگری از برنامه بلند مدت منطقه ای پوتین در حوزه اقتصادِ سیاسی دانست که با استفاده از توان بالای اقتصادی روسیه و با هدف حفظ کشورهای مشترک المنافع حول مدار مسکو دنبال می شود. این رویکرد از سال ۲۰۰۰ میلادی با تشکیل جامعه اقتصادی اوراسیا (Eurasec) آغاز شد و با موافقتنامه تجارت آزاد، اتحادیه گمرکی (CU) و فضای واحد اقتصادی (CES) ادامه یافت. تجربه سالهای گذشته، میزان کارایی اقتصادی اینگونه سازوکارها و اراده سیاسی برای استمرار آن را نشان داده بویژه آنکه این روند هنوز مهمترین بخشهای اقتصادی این کشورها از جمله حوزه انرژی را در برنگرفته است؛ ایگور شوالف معاون نخست وزیر و هماهنگ کننده عالی روسیه در کمیسیون اقتصادی اوراسیا، ابراز امیدواری کرده است که رسیدن به توافقی برای تشکیل بازار واحد نفت و گاز (در چارچوب اتحادیه اوراسیا) ظرف ۱۰سال آینده حاصل شود. اما به نظر نمی رسد در صورت تداوم این روند با اعضای کنونی و عدم حضور کشورهای پیشرفته و پرجمعیت منطقه مانند اوکراین، تحول قابل ملاحظه ای در مناسبات اقتصادی و تعاملات سیاسی منطقه قابل انتظار باشد. ^[1]

►رهنامه نظامی جدید روسیه و انتقام هسته ای از ناتو:

روسیه در سال 1393، علی رغم پیش­بینی­های بدبینانه­ای که به سبب اعمال تحریم ­ها بر این کشور می ­شد، توانست بیش از سیزده میلیارد دلار سلاح صادر کند. هرچند که در مقام مقایسه با سال­های قبل شاهد کاهش شدیدی در صادرات اسلحه از سوی روسیه هستیم، با این وجود روسیه توانسته است بخش عمده­ای از بازارهای صادراتی خود را حفظ کند و به علاوه به یافتن بازارهای جدید تسلیحاتی برای فروش سلاح در سال 1394 امیدوار باشد.

37 درصد فروش سلاح در این کشور مربوط به تجهیزات و مهمات نیروی هوایی؛ 26 درصد محصولات دفاع ضدهوایی؛ 21 درصد مربوط به محصولات نیروی زمینی؛ 12 درصد مربوط به نیروی دریایی و 4 درصد موارد دیگر بوده است. همانگونه که مشخص است، سهم تجهیزات مربوط به نیروی دریایی کاهش شدیدی پیدا کرده است و در عوض سیستم های پدافند هوایی و نیروی زمینی به شدت رشد در فروش داشته­اند. ^[2]

هند کماکان برترین خریدار و وارد کننده سلاح از روسیه باقی مانده است. مشتریان مهم دیگر روسیه، چین، ویتنام، سوریه، امارات متحده عربی، ونزوئلا، آذربایجان، افغانستان، عراق و الجزایر هستند.

سال 1394 اما برای صنایع نظامی روسیه سالی پر از بیم و امید است. نخستین واهمه ناشی از بحران اقتصادی و مالی است که کشور را فراگرفته است. هم تحریم های اقتصادی غرب و هم کاهش شدید قیمت نفت، اقتصاد روسیه را دچار مشکل کرده است: دولت در تنگنای مالی است و سرمایه گذاری­های تسلیحاتی هم به احتمال بسیار زیاد از این موج نامطلوب اقتصادی لطمه خواهند دید. ونزوئلا، آذربایجان و الجزایر بر اثر کاهش قیمت نفت خریدهای خود را کاهش خواهند داد. با این حال الجزایر با خرید میل-26 و میل-28 و تداوم دریافت سوخو-30- مشتری مهمی باقی خواهد ماند. عراق هم گرچه باز هم نیازمند خرید سلاح است اما به سبب کاهش قیمت نفت سفارش بزرگی-دست کم تا زمانی نامشخص- نخواهد داد.

روزهای پایانی پاییز 1393 با اظهارات رئیس جمهوری روسیه در مورد دکترین نظامی جدید کشورش همراه شد و طبق این دکترین، ناتو تهدید شماره یک تلقی شده است. در این دکترین آمده است که در صورت تهدید روسیه با سلاح های متعارف علیه موجودیت کشور روسیه، استفاده از سلاح های اتمی مجاز است. امضای دکترین جدید نظامی روسیه از طرف پوتین سه روز پس از مصوبه پارلمان اوکراین برای خروج از وضعیت بی طرفی انجام می گیرد و به زعم نمایندگان اوکراین با این اقدام زمینه عضویت کشور را در پیمان ناتو فراهم آمده است. البته از تابستان 1393 تصمیم برای تغییر دکترین نظامی اعلام شده بود. به هر حال وضعیت پیش آمده برای روسیه و ناتو و اوکراین روز به روز سخت تر شده و مقدمات گسترش بحران و احتمال رویارویی را بیش از هر زمان دیگری فراهم آورده است.

در دکترین نظامی سال ۱۹۹۳ روسیه اعلام شد که «روسیه در مقابله با حمله به مراکز هسته ای و موشکی اش از سلاح های هسته ای استفاده خواهد کرد. این در حالی است که در دکترین نظامی سال 1379 ، آستانه به کارگیری سلاح های هسته ای بار دیگر تقلیل یافته و به «هرگونه تجاوز نظامی» به روسیه و از همه تند تر به وضعیت «پیشدستی روسیه در ضربه هسته ای» و عملیات پیش دستانه هسته ای رسید. پا به پای کاهش قدرت نظامی روسیه، از آستانه به کارگیری جنگ افزار هسته ای نیز کاسته شده و روسیه برای استفاده از جنگ افزار هسته ای آمادگی بیشتری پیدا کرده است. در چنین وضعیت ذهنی و مفهومی و عملیاتی جدیدی ست که می توان گزینه کاربرد جنگ افزار هسته ای را در ذهن دولتمردان روسی و در سناریوهای عملیاتی این کشور به ویژه در فضای مبهم و پیچیده آینده بحران اوکراین نه به عنوان صرف یک تهدید بلکه ابزاری برای تامین امنیت ملی در وضعیت وخیم مورد توجه قرار داد و این موضوعی است که نگرانی های موجود در غرب را برای تصاعد بحران در اوکراین توجیه می کند. نکته ی مهم در این سند جدید در آخرین روزهای پاییز 1393 اینست که هم ناتو را به طور مشخص به عنوان تهدید مطرح نموده و هم اینکه در مقابل آن بر تلافی هسته ای تاکید نموده است و این موضوع احساس خطر در روسیه را به شدت افزایش داده است.^[3

► باران تحریم بر آسمان کرملین

اخراج از جی هشت تنها عامل فشار از سوی غرب بر کرملین نبود، گویا ایالات متحده ومتحدین غربی اش حسابی عزم خود را جزم کرده بودند تا روس ها را به بهانه بحران اوکراین به گوشه رینگ بیندازند و هر چه در موضوع سوریه ناموفق بودند به بهانه اوکراین تلافی کنند.

با تشدید بحران اوکراین کشورهای آمریکا، کانادا و اتحادیه اروپا برای مجازات روسیه به خاطر سیاست های این کشور در قبال اوکراین و الحاق جمهوری خودمختار کریمه به قلمرو خود، تحریم هایی را علیه گروهی از مقامات و سرمایه داران این کشور اعمال نمودند. در پاسخ به این تحریم ها روسیه چند نفر از مشاوران باراک اوباما و نمایندگان کنگره را تحریم نمود. با سقوط هواپیمای مسافربری مالزی بر فراز بخش شرقی اوکراین تنش های بین غرب و روسیه وارد مرحله جدید شد و بهدنبالآنآمریکاواروپاجهتواردکردنآسیبهایجدیبه اقتصاد بیمار روسیه بسته تحریمی سختگیرانه و هماهنگی را ارائه دادند که بانک های دولتی روسیه را هدف قرار داده و صادرات فن آوری های نفتی و نظامی به روسیه را ممنوع می کند.

در واکنش به این تحریم ها ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه روز چهارشنبه ۶ اگوست ۲۰۱۴ میلادی برابر با ۱۵ مرداد ماه ۱۳۹۳ به مدت یک سال واردات برخی از محصولات کشاورزی و غذایی از کشورهای آمریکا، کانادا، استرالیا، نروژ و اتحادیه اروپا را تحریم نمود. در واکنشی سریع برخی کشورها از جمله آرژانتین، ترکیه، برزیل و چینآمادگیخودراجهتافزابشصادراتمحصولات کشاورزی خود به روسیه اعلام نمودند.

از سوی دیگر رئیسنظارتبر بخش کشاورزی روسیه، سرگی دانخرت اعلام کرد که کشورش مذاکرهای را با ۱۶ کشور برای جایگزینی واردات محصولات کشاورزی انجام داده است. این کشورها شامل آرژانتین، بلاروس، برزیل، شیلی، چین، کلمبیا، اکوادور، قرقیزستان، ماریتیوس، مکزیک، موزامبیک، پاراگوئه، پرو، سریلانکا، ترکیه، اوروگوئه است که نام ایران در فهرست مذکور مشاهده نمی شود. پیش از این وزیر کشاورزی روسیه اعلام کرده بود که ایران هم از گزینههای واردات محصولات کشاورزی و مواد غذایی است. اما شاید واکنش سریع و اعلام آمادگی کشورهای آرژانتین، برزیل، چین، ترکیه و قرقیزستان و ... در افزایش صادرات محصولات کشاورزی خود به روسیه ناشی از مذاکرات و هماهنگی های قبلی روسیه با این کشورها بوده است. ^[4]

► جمهوری اسلامی ایران، جایگاهی تازه در سیاست خارجی فدراسیون روسیه

طی یک سال گذشته حجم مبادلات با روسیه که طی هشت سال گذشته سیر نزولی داشت، ترمیم شد و به کرملین این اعتماد داده شد که تهران اگرچه با غرب بر سر میز مذاکره می نشیند، اما همچنان گسترش روابط دیپلماتیک با همسایه خداداد در اولویت قرار دارد. از این رو پس از گذشت یک سال از فعالیت های سفیر جدید ایران در روسیه، مشاور مقام معظم رهبری در امور بین الملل و رئیس مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام به عنوان فرستاده ویژه رئیس جمهور مامور می شود تا پیامی را از پاستور به کرملین منتقل کند.

پس از این دیدار، از تغییر عضویت ایران از ناظر به عضویت کامل در سازمان شانگهای خبر می رسد. عضویتی که با توجه به نقش امنیتی و اقتصادی این سازمان در منطقه برای ایران بسیار دارای اهمیت است و جمهوری اسلامی ایران می تواند جایگاه خود را به لحاظ اثرگذاری ارتقا دهد؛ چرا که پس از سال ها تحریم و انزوا از سوی سازمان های بین المللی، اکنون از یک سو بر سر میز مذاکره با ۵+۱ می نشیند و از سوی دیگر در سازمان منطقه ای بسیار مهمی مانند شانگهای که کشورهای مهمی چون روسیه و چین در آن عضو می باشند، عضویت پیدا می کند. علی اکبر ولایتی همچنین از ارتقا روابط مانند گسترش ترابری ریلی، صادرات محصولات اقتصادی از ایران به روسیه، همکاری های اقتصادی در زمینه آبزیان و ایجاد شش نیروگاه حرارتی خبر می دهد و تاکید می کند حجم مبادلات میان دو کشور در سال 1394 به بیست میلیارد دلار خواهد رسید. این بدان معناست که اگرچه تلاش های سفارت ایران طی یک ساله گذشته بسیار موثر بوده است، اما از سوی دیگر دیپلماسی فعال ایران با طرف غربی نیز سبب شده تا این دیدار یک ساعت و نیمه با حضور سرگی لاوروف وزیر خارجه و الکساندر نوواک وزیر انرژی روسیه در کنار پوتین از یک سو و مهدی سنایی سفیر فوق العاده و تام الاختیار کشورمان در فدراسیون روسیه و ابراهیم رحیم پور معاون وزیر امور خارجه در کنار ولایتی از سوی دیگر، موید این باشد که پیام پاستور به کرملین کاملا عملیاتی است و نه تشریفاتی.

► روسیه و آمریکا؛ زندگی بر روی کره زمین

هنگامی که ادوارد اسنودن افسر اطلاعاتی ایالات متحده از ۲۳ ژوئن تا دوم اوت ۲۰۱۳ به علت ابطال گذرنامه اش توسط دولت آمریکا در فرودگاهی در مسکو به سر می برد و درخواست پناهندگی از دولت روسیه نمود، برخی از تحلیلگران معتقد بودند که این رخداد آغازگر جنگ سردی دیگر میان روسیه و آمریکا خواهد بود. آمریکا با وضع قانون ماگنیتسکی علیه روسیه، لیستی از افراد روس را اعلام کرد که به موجب آن تحریم هایی علیه آنان صورت می گرفت. چندی به طول نینجامید که کرملین نیز در اقدامی متقابل قانون ضد آمریکایی دیمایاکوولف را وضع کرد و شماری از آمریکایی ها را مورد تحریم قرار داد.

شدت گرفتن جنگ نیابتی در سوریه و اعلام بیانیه هایی علیه یکدیگر، نظریه جنگ سردی دیگر میان این دو کشور را تشدید می نمود. این جنگ سرد با تشدید ناآرامی ها در اوکراین و اعتراض نسبت به عملکرد ویکتور یانوکوویچ درست در شرایطی که روس ها از حوادث تروریستی ولگوگراد شوک شده بودند و برای المپیک زمستانی سوچی آماده می شدند، شدت گرفت. جنگ سردی که با فرار یانوکوویچ و روی کار آمدن رهبران مخالفان شدت بیشتری گرفت و با الحاق کریمه به روسیه به اوج خود رسید.

اما باید توجه داشت روسیه و آمریکا به خوبی بر زمین بازی خود در حوزه بین الملل اشراف دارند. ویتالی نامکین رئیس موسسه شرق شناسی و از چهره های برجسته وزارت خارجه روسیه و شورای روابط بین الملل این کشور در جلسه ای که در موسسه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس) در تهران داشت چندین بار تاکید کرد «ما  و آمریکایی ها بر روی کره زمین زندگی می کنیم و باید قواعد زندگی روی این کره را رعایت کنیم. ما بر روی کره مریخ زندگی نمی کنیم.»
هدف نامکین در آن جلسه این بود که به ما بگوید ما اگرچه در برخی موارد با ایالات متحده اختلاف نظر اساسی داریم اما در بسیاری از موارد دیگر نیز با یکدیگر همکاری های مشترک داریم؛ از این رو روابط خود را تیره نخواهیم کرد. از این روست که در عین تحریم های میوه و کشاورزی روسیه از سوی غرب همچنان شاهد همکاری های گسترده فضایی میان دو کشور آمریکا و روسیه هستیم.
نویسنده: احمد وخشیته، سردبیر سایت ایراس؛
منابع:

[4] راهبردهای افزایش صادرات کشاورزی به روسیه، دکتر فرهاد پرند، سایت ایراس؛