روش تیم مذاکره‌کننده، ابزار به نتیجه‌رسیدن مذاکرات است

شرق - حامد طبیبی: یکی از مولفه های اصلی دیپلماسی، اطلاع رسانی بهنگام و موثر است. هرچند در پاره ای موارد، قرار بر عدم انتشار همه آنچه در پشت درهای بسته مورد بحث قرار گرفته نیست اما با توجه به در کانون توجه بودن امر دیپلماسی در جهان، مسوولان این حوزه یک پای ثابت اظهارنظرهای رسانه ای نیز به شمار می روند. موضوع هسته ای ایران نیز از آن دست مسایلی است که مورد توجه قاطبه رسانه های جهانی قرار دارد. پس از روی کارآمدن دولت یازدهم، انتقال مذاکرات هسته ای به وزارت خارجه و تغییر تیم مذاکره کننده، اعضای این تیم روندی متفاوت با گذشته را در بخش اطلاع رسانی در پیش گرفتند و همه رسانه های داخلی و خارجی، از این رویکرد اعلام رضایت کردند. حمیدرضا آصفی که در مقام سخنگوی وزارت خارجه دولت اصلاحات، با جلسات منظم هفتگی با اهالی رسانه برای مردم شناخته شده است در گفت وگو با «شرق» به بررسی تاکتیک ها و روش های تیم مذاکره کننده در 9 ماه گذشته پرداخت. وی به عنوان یک صاحبنظر حوزه دیپلماسی و هسته ای، سایر پرسش ها را نیز با روی گشاده پاسخ گفت که در ادامه می آید.

تفاوت های مذاکره در تاکتیک و روش در دو ماه منتهی به توافق ژنو و شش ماه مدت این توافق با گذشته را در چه می دانید؟ تیم جدید مذاکره کننده هسته ای، چگونه با تمایز گفتمان، غرب را پایبند به مذاکرات کرد؟
ما در شیوه مذاکره دولت جدید و قبلی، تفاوت های جدی را مشاهده می کنیم. اگر بازه مذاکرات هسته ای از ابتدا تاکنون را مرور کنیم با چهار مقطع مواجه می شویم. یک مقطع وقتی بود که آقای روحانی مذاکره می کرد، سپس آقای لاریجانی در مقطعی کوتاه، این مسوولیت را عهده دار بود. پس از آن دوران آقای جلیلی بود و مقطع فعلی که آقای دکتر ظریف، عهده دار مسوولیت مذاکرات هستند. هدف هر چهار مذاکره کننده در هر چهار دوره، تامین منافع ملی بود. هر چهار تیم به دنبال این بودند که بتوانند حقوق هسته ای جمهوری اسلامی را تضمین کنند و از منافع کشور صیانت کنند. اما به طور طبیعی روش ها متفاوت بود و البته فقط این روش های متفاوت تیم مذاکره کننده فعلی نبوده که در نتیجه مذاکرات، موثر واقع شد. فضای پیرامونی و شرایط جمهوری اسلامی هم با گذشته متمایز بود. این شرایط باعث شده ما در بیش از 10سال مذاکره، فراز و فرودهایی داشته باشیم. برگردم به سوال مشخص شما. گفتمان دولت جدید از گفتمان سلبی پیشین که تا حدی خارج از چارچوب دیپلماتیک معمول در جهان بود فاصله گرفت و تبدیل به گفتمان ایجابی و نزدیک تر به ادبیات رایج دیپلماسی در دنیا شد. موضوع دیگر، شرایط پیرامونی بود. در دوسال گذشته شرایط ما در جهان بهتر شده و این به دلیل اتفاقاتی است که در جهان رخ داده است. بیداری اسلامی و سمت و سویی که پیدا کرد، اتفاقات سوریه که کشورهای مداخله کننده نتوانستند در آن موفق شوند و البته شرایط آمریکا و اروپا در این زمینه موثر بود. هیچ وقت در دوران معاصر، آمریکا در شرایط ضعیف کنونی قرار نداشته است و حتی با متحدان خود هم نمی تواند روابط گذشته را داشته باشد.
چقدر مسایل داخلی و تحولات سال 92، بر بالانس سیاسی میان ایران و کشورهای 1+5 تاثیر گذار بود؟
حتما این مساله تاثیر قابل توجهی داشت. ما دارای دموکراسی هستیم و این در انتخابات سال 92 ثابت شد. آقای روحانی بر خلاف انتظاراتی که وجود داشت رای آورد. این اتفاق نشان داد که مردم به تفکر دیگری تمایل دارند. این در حالی بود که یکی از کاندیداها که نزدیک به جناحی بود که در هشت سال پیش از انتخابات در قدرت بودند، فکر می کرد حتما پیروز است ولی مردم به دیگری رای دادند. این مساله نشان می داد مردم روش متفاوت و گفتمان دیگری را انتخاب کرده اند چون گفتمان دکتر روحانی با اکثر کاندیداها متفاوت بود. دنیای بیرونی، این موضوع را دریافت کرد که فضا متفاوت شده است. اما از سوی دیگر نمی توان کتمان کرد پافشاری های گذشته بر حقوق قانونی ایران و عدم توفیق آمریکا برای وادارساختن ایران به صرف نظرکردن از این حقوق، که حاصل تلاش همه دست اندرکاران در ده های گذشته است، بر تغییر موضع فعلی ایالات متحده اثر گذار بود. در این میان آنچه باعث شد این روند سرعت بگیرد پیام کلیدی مقام معظم رهبری مبنی بر «نرمش قهرمانانه» بود که یک توفیق بزرگ برای تیم هسته ای به شمار می رفت. دکتر ظریف و همکارانش نیز چون دیپلمات های کارکشته ای بودند و «فن مذاکره» را به خوبی می شناختند با همفکری مسوولان ارشد نظام، مسیر فعلی را طراحی کردند.
آنچه پس از کنار گذاشته شدن تیم هسته ای دوران اصلاحات و آغاز دوران علی لاریجانی و سعید جلیلی در مقام مذاکره کننده ارشد هسته ای دیده شد این بود که به یک مدالیته و چارچوب نرسیدند که به نوعی «سنگ بنا» و طبیعت یک مذاکره دارای چارچوب است. این موضوع چطور در این دوره رفع شد؟
این مساله تا حدی به سلیقه مذاکره کنندگان بازمی گردد. من سوال شما را اینگونه پاسخ می دهم؛ تیم مذاکره کننده قبلی، بیشتر درگیر تئوری بود و تا حد زیادی بر روی مباحث تئوریک متمرکز شده بود و از عمل گرایی فاصله گرفته بود. این روش وقتی که مذاکره برای رسیدن به نتیجه برای هدفی مشخص انجام می شود، خیلی کاربردی نیست. البته ممکن است با یک کشوری در مورد موضوعی مذاکره کنید مثلا راجع به قحطی در آفریقا با کشوری مذاکره کنید و می توان تئوری پردازی کرد چون به طور مستقیم با منافع ملی درگیر نیست. البته موضوع از نظر انسانی بسیار مهم است اما به طور روزانه با منافع ملی سر و کار ندارد. یا تجاوزات آمریکا به آمریکای لاتین را می توان 10 سال به بحث گذاشت. اما در مذاکراتی که برای رسیدن به نتیجه مشخص و در حداقل زمان انجام می شود، باید به شیوه امروز عمل کرد. نکته دیگری که لازم است بگویم صرفا متوجه تفکر تیم مذاکره کننده هسته ای قبلی نیست بلکه به باور دولت احمدی نژاد بازمی گردد. اینکه همه چیز به هم گره زده شده بود. قرار بود مذاکرات هسته ای صورت گیرد اما «مدیریت جهانی» و موضوعات دیگر هم با آن مخلوط می شد در نتیجه فرآیندی «وقت گیر» پیدا می کرد و به نتیجه نمی رسید.
در این دوره، تاکید می شود که مباحث فقط بر سر موضوع هسته ای است و البته پس از اتمام این مذاکرات، می توان وارد موضوعات دیگر هم شد.
بله چون این هدف گذاری بر اساس راهبرد مشخصی، تعیین شده است. البته ما با غرب حرف های خیلی زیادی بر سر موضوعاتی چون فلسطین، حقوق بشر، تروریسم و... داریم و درست هم می اندیشیم که غرب به جهان کنونی بدهکار است. جنایات امروز اسراییل را ببینید؟ آقای کری و اوباما چگونه با نسل کشی فلسطینیان مواجه شده اند؟ اینها باید یک روزی با آنها صریحا در میان گذاشته شود. اما وقتی موضوع هسته ای را با آن مخلوط کنیم به نتیجه اولیه هم نمی رسیم. این باعث می شد مذاکرات طولانی شود. ضمن اینکه بگویم دولت کنونی وارث پیشرفت های 30سال گذشته است. همه دولت های بعد از انقلاب در توسعه دانش هسته ای دخیل بوده اند. دولت کنونی وارث پیشرفت های گذشته است و این پشتوانه خوبی برای آن به شمار می رود. این دقیقا همان نکته ای است که منتقدان تیم هسته ای ما فراموش کرده اند و به اشتباه فکر می کنند اگر این تیم موفق شود فقط متعلق به این دولت است پس سعی می کنند مانع آن شوند.
آیا در هر دو طرف نوعی تغییر رویکرد دیده می شود یا یک توهم است؟ اینکه غرب با توجه به رفتار برخی کشورهای خاورمیانه در ترویج بنیادگرایی، ترجیح می دهند شریک مطمئن و باثباتی مثل ایران را داشته باشند.
آنها تغییر رویکرد داده اند. اظهارات آقای اوباما و دیگران را ببینید. سخنگوی وزارت خارجه ایالات متحده صراحتا می گوید کمر همت بسته اند تا مذاکرات به نتیجه برسد. چرا؟ چون آنها نیز نیاز متقابل به توافق دارند. چون از تحریم، تهدید و حمله نظامی نتیجه نگرفته اند. معمولا تحریم ها برای تغییر رفتار کشورهاست. ما در حوزه هسته ای تغییر رفتار دادیم؟ صد ها سانتریفیوژ به هزاران تبدیل شد و برنامه هسته ای توسعه داده شد پس سیاست تحریم ایران جواب نداده است. موضوع دوم این است که آقای اوباما در عرصه دیپلماسی در تنگنا قرار گرفته است. اخیرا نظرسنجی ای منتشر شد که اوباما ناموفق ترین رییس جمهور در حوزه سیاست خارجی بوده است. در عراق، مسایل در حال پیچیده شدن است، در سوریه، سیاست سقوط دولت اسد، به نتیجه نرسید و افرادی به عنوان مخالف دولت فعال شدند که تروریست تکفیری و سلفی به شمار می روند و جهان از آنها می هراسد. موضوع فلسطین، به یک چالش حقوق بشری و جهانی برای آمریکا تبدیل شده است و موضوع اوکراین و مناقشه این کشور با روسیه نیز به اینها اضافه شد. اوباما نیاز دارد تا «برگ برنده ای» در داخل رو کند و بگوید موضوع هسته ای ایران را که مورد اختلاف جهانی بود از طریق مذاکره به نتیجه رسانده است.
اما آنها شرایط سختی را برای مبادلات خارجی و اقتصاد ایران پدید آوردند و مدعی هستند تحریم ها ایران را پای میز مذاکره کشاند.
من بارها به سفرای غربی حاضر در تهران گفته ام که اگر ما بر اساس فشار تحریم ها به پای میز مذاکره آمده ایم، آمریکا و اروپا را چه چیزی پای میز مذاکره کشاند؟ این حرف ها واقعا در عالم واقع، ما به ازایی ندارد. با کشور ضعیف شده در اثر تحریم که مذاکره نمی کنند بلکه مانند لیبی و عراق دوران پایانی صدام با آن برخورد می کنند. این موضوعی است که دوستان ما در وزارت خارجه باید زیاد روی آن مانور دهند. اگر ایران قدرت نداشت، شش هیات بلندپایه و در سطح بالای دیپلماتیک، چندین ماه وقت خود را برای مذاکرات طاقت فرسا با ایران صرف می کردند؟ خب اگر تحریم ها جواب داده است، طرف غربی منتظر از پا درآمدن ایران باشد و زحمت این همه مذاکره و حواشی جهانی آن را به خود ندهد. جهان امروز، جهان زور است و شیوه های غیراخلاقی. اگر یک کشور، قوی نباشد اساسا در معادلات جهانی حساب نمی شود. پرونده هسته ای ایران بی جهت و بر اساس همان منطق زور، به شورای امنیت فرستاده شد و ملت ایران از حقوق قانونی، محروم شده است اما نتیجه ای برای غرب در بر نداشته است. پس غرب هم حتما تغییر رویکرد داده است اما از باب اضطرار.
شما به عنوان فردی که از رسانه ای ترین دیپلمات های کشور به شمار رفته و در دوران سخنگویی، بیشترین نشست های خبری با اصحاب رسانه را داشتید، روش تیم مذاکره کننده از منظر اطلاع رسانی را چگونه می بینید؟ این مساله را وقتی با دوره قبل که امکان طرح انتقادات فراهم نبود و اعضای تیم هم کمتر به جمع رسانه ها می آمدند مقایسه می کنیم این سوال پیش می آید که این بر اساس ویژگی های فردی است یا یک تاکتیک سیاسی؟
نمی دانم امری فردی است یا تاکتیک؟ زمانی که سخنگوی وزارت خارجه بودم آقای روحانی دبیر شورای امنیت ملی بود و پس از دولت اصلاحات هم که آقای لاریجانی این سمت را عهده دار بود، من مدت کوتاهی سخنگو باقی ماندم. من با هردو آنها در تماس مرتب بودم و پیش از نشست های خبری با آنها صحبت می کردم. آنها خط مشی ها را می گفتند و من هم اگر موضعی به نظرم می رسید بیان می کردم. آقای خرازی هر روز صبح قبل از آغاز کار، جلسه ای با حضور معاونین و سخنگو برگزار می کرد و موضوعات مهم خبری در آن بحث می شد. آقای خرازی چون چهره ای خبری بود و رییس خبرگزاری بود با همه مسوولان وزارت خارجه در این سال ها از این حیث تفاوت می کرد. هیچکس مثل ایشان خبر را نمی شناسد. شاید شخصا فردی درون گرا باشد اما به لحاظ شناخت خبر بسیار خبره است و کار با خبرنگار، خبرگزاری و اهمیت خبر را به خوبی می شناسد. این امر باعث شد وزارت خارجه در دوران اصلاحات در این حوزه قوی عمل کند. آقای دکتر ظریف نیز که با همه ابزارهای مدرن و مواضع رسانه ای به اطلاع رسانی می پردازد مدت ها با دکتر خرازی در نیویورک همکار بوده است. آن فضا باعث شده ایشان هم بداند یکی از مهم ترین ابزار دیپلماسی، رسانه است و خود ایالات متحده، امور خود را از این طریق پیش می برد. کشور کوچکی مانند قطر با شبکه الجزیره، گاهی همه جا را به هم می ریزد. در شرایط فعلی، تیم مذاکره کننده به خوبی اطلاع رسانی می کند فقط گاهی به دلیل تعدد موضع گیری ها، اگر فردی خبرشناس و خبری باشد می تواند تناقض هایی را هم پیدا کند که باید رفع شود.
گفته می شود مسایل حقوقی میان ایران و 1+5 تا حد زیادی حل شده است، اینکه ایران چارچوب های اعتمادساز را حتی بیش از توافقنامه ان پی تی رعایت می کند و مجلس هم آماده تصویب پیوستن به این معاهده است. اکسیداسیون، رقیق سازی و موضوع تحقیق و توسعه (R&D) هم بر طبق گزارش آژانس هسته ای، به درستی پیش رفته است. لغو تحریم ها و پذیرش غنی سازی هم می تواند در یک بازه زمانی اتفاق بیفتد. پس چرا می گویند همچنان به یک توافق سیاسی نیاز است؟
من شخصا تصور می کنم روی برخی موضوعات کلیدی هنوز توافق به دست نیامده است. مثلا روی تحقیق و توسعه، ظرفیت غنی سازی، رآکتور اراک، چگونگی برداشتن تحریم ها، مدت نظارت و راستی آزمایی فعالیت های هسته ای، همچنان اختلافاتی وجود دارد. این ارزیابی من از خواندن مسایلی است که اصطلاحا «ما بین خطوط» خوانده می شود. اینکه از توافق سیاسی سخن گفته می شد به این مفهوم است که در یک جای قرارداد، باید گوشت و استخوان را با هم در نظر گرفت. بر همین اساس فکر می کنم دوره چهارماه آینده دوره سخت و دشواری خواهد بود. با توجه به تجربه ای که دارم امیدوارم در نیمه اول این وقت اضافه یعنی در دو ماه اول، نتیجه لازم حاصل شود. طولانی شدن مذاکرات باعث سخت ترشدن آن خواهد شد و این تاکتیک غرب است که مذاکرات را به درازا بکشانند و در لحظات آخر، امتیاز بگیرند.
می گویند نباید اجازه داده می شد وضعیت پرونده هسته ای به اینجا برسد و قبلا هشدارهایی داده شده بود که از ماجراجویی هسته ای و بیان جملاتی چون «کندن ترمز قطار هسته ای» پرهیز شود. رویکرد دوران اصلاحات، استفاده از شکاف هسته ای و مانع شدن رفتن پرونده به شور ای امنیت بود. اما از دیگر سو، فریز فعالیت های هسته ای هم وجود داشت. با این وجود گویی هیچ یک از طرف ها نمی خواهد بازگشت به عقب صورت گیرد و سختی مذاکرات، همه را به مرحله برگشت ناپذیر رسانده است. نظر شما چیست؟
همه اینها صرفا موضوع دیپلماسی نیست. غرب حتما نمی خواهد مسیر را بازگردد و مایل نیست چالش با ایران را ادامه دهد. جمهوری اسلامی کشور بزرگی است و یک قدرت منطقه ای به شمار می آید. اما فراموش نکنیم غرب به هرحال به معامله دو سر سود می اندیشد. کار توسط تیم مذاکره کننده به گونه ای پیش برده شده که برای غرب بسیار دشوار خواهد بود که به شرایط قبل از توافق ژنو بازگردیم و این موضوعی است که احتمال رسیدن به توافق را تقویت می کند.