ما و روس ها و داستان نفت

ایراس؛ این روزها خبر گفتگوهای میان مقامات ایرانی و روس برای بستن قرارداد فروش نفت از ایران به روسیه در صدر خبرهای بازارهای انرژی جای گرفته است. هرچند که مقامات وزارت نفت ایران بسته شدن تفاهمنامه ای در این زمینه را رد کرده اند، اما گفته شده که بر پایه این قرارداد، ایران روزانه ۵۰۰ هزار بشکه نفت خام به روسیه خواهد فروخت و از این رهگذر، ماهانه معادل ۱.۵ میلیارد دلار کالا از روسیه وارد خواهد کرد. (خبرگزاری مهر به نقل از روزنامه روسی کامرسانت ۲۸/۱۰/۹۲)

همچنین گفته می شود مقامات روسیه به ایران پیشنهاد داده اند که خط لوله سوآپ معکوس نفت راه اندازی شود به طوری که امکان انتقال نفت از میادین جنوبی ایران به حاشیه دریای خزر فراهم آید و از آنجا نفتکش ها این نفت را به پایانه های نفتی روسیه در شمال خزر ببرند. (تلکس اینترنتی مهر، ۲۱/۱۰/۹۲)

نگارنده در نشستی که ۲۵ دی ماه سال جاری در موسسه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس) در زمینه روابط ایران و روسیه در دولت یازدهم برگزار شد، فرصت آن را یافت تا گفتگویی کوتاه با پروفسور ویتالی نامکین، رئیس موسسه شرق شناسی آکادمی علوم روسیه، داشته باشد. در این گفتگو و نیز در نشست علمی-خبری برگزار شده در ایراس، پروفسور نامکین با خشنودی از بسته شدن این قرارداد نفتی میان ایران و روسیه سخن گفت و اشاره کرد که این امر، موضوع تازه ای نیست و دو کشور از سال ها پیش در حوزه مبادلات نفتی با هم همکاری داشته اند.

با این همه اگر نگاهی گذرا به روابط نفتی ایران و روسیه در طول یک سده گذشته بیاندازیم، کمتر می توان نشانی از همکاری های گسترده در این زمینه میان دو کشور یافت. در سال ۱۲۹۵ خورشیدی دولت وثوق الدوله در ایران برای نخستین بار امتیاز نفت شمال کشور را به فردی به نام خوشتاریا که از اتباع روسیه تزاری بود داد. اگرچه وی نتوانست از این امتیاز بهره کافی ببرد و اقدام به سرمایه گذاری در نواحی شمالی ایران بکند، اما کسب این امتیاز را می توان آغاز ورود روسیه به سیاست های مربوط به انرژی در ایران دانست.

در دهه های ۱۳۰۰ و ۱۳۱۰، دولت کمونیستی در شوروی بارها با استناد به این امتیازنامه، مانع از اعطای امتیازی مشابه به شرکت های نفتی آمریکایی، مانند شرکت نفت استاندارد اویل شد. هنگامی که شرکت نفت آمریکایی سینکلر در ۱۳۲۳ تلاش کرد تا بار دیگر برای کسب امتیاز نفت شمال اقدام نماید، سرگئی کافتارادزه، معاون وزیر خارجه شوروی، در راس هیاتی به ایران آمد و مدت ها به مذاکره با رهبران ایران برای کسب اجازه برای آغاز عملیات اکتشاف در این مناطق پرداخت. پافشاری آنان برای اجرایی کردن این امتیاز، یکی از دلایل تصویب قانون منع اعطای امتیاز نفت به بیگانگان به ابتکار دکتر محمد مصدق در مجلس شورای ملی ایران بود.

روس ها آنقدر در اجرای این طرح اصرار داشتند که به هنگام سفر قوام السلطنه، نخست وزیر ایران، به روسیه، استالین یکی از شرط های خروج ارتش سرخ از استان های شمالی ایران را تشکیل شرکت مختلط نفت ایران و شوروی اعلام کرد. اگرچه موافقت نامه ای در این خصوص در فروردین ۱۳۲۵ میان دو کشور به امضا رسید، اما نخست وزیر ایران با هوشیاری موافقت خود با این قرارداد را مشروط به تصویب آن در مجلس شورای ملی ایران کرد. روشن بود که بحث پیرامون این موضوع در مجلس، که پس از خروج نیروهای شوروی صورت گرفت، نتایج چندانی برای روس ها به بار نیاورد و مجلس مخالفت خود را با این موافقتنامه اعلام کرد.

از آن زمان به بعد تا اوایل دهه ۱۳۴۰، روابط دو کشور به خاطر اختلافات ایدئولوژیک، چندان گسترش نیافت اما تصمیم ایران به آغاز روابط اقتصادی و تجاری با کشور همسایه، زمینه ساز شکل گیری دوران جدیدی از همکاری ها میان دو کشور شد. به دنبال امضای موافقتنامه بازرگانی ۱۳۴۵ حجم صادرات ایران به شوروی افزایش چشمگیری یافت. یکی از مهمترین اقلام صادراتی ایران به شوروی در آن دوران، گاز طبیعی بود که به جمهوری های آسیایی این کشور فرستاده می شد، اما در زمینه سرمایه گذاری یا خرید نفت از ایران، کاری انجام نشد.

از سوی دیگر، انقلاب اسلامی در ایران در ۱۳۵۷ و حمله شوروی به افغانستان در همان دوران، باعث شکل گیری رویکرد تازه ای نسبت به ابرقدرت شرق در میان حاکمان جدید ایران شد. رهیافت اصلی سیاست خارجی ایران انقلابی در این دوران که بر اساس شعار "نه شرقی، نه غربی" شکل گرفته بود، اگرچه میان ایران و همپیمانان غربی پیشین اش فاصله ای انداخته بود، اما این امر زمینه ساز آن نشد که ایران و شوروی بتوانند روابط خود را در این دوران گسترش دهند. رخ دادن جنگ هشت ساله میان ایران و عراق و پشتیبانی تسلیحاتی روس ها از حزب بعث عراق نیز در تعمیق این شکاف نقش مهمی بازی کرد.

در این میان، فروپاشی اتحاد شوروی در پایان دهه ۱۳۷۰ و آغاز دوران بازسازی پس از جنگ در ایران، این انتظار را به وجود آورد که دور تازه ای از روابط و همکاری ها میان ایران و روسیه شکل گیرد. با اینهمه، با گذشت دو دهه از هنگام تشکیل فدراسیون روسیه، همکاری های اقتصادی میان دو کشور، به ویژه در بخش انرژی، هنوز گسترش چندانی نیافته است. حجم مبادلات تجاری میان دو کشور همچنان ناچیز است و همکاری های دوجانبه در زمینه صنایع بالادستی و پایین دستی نفت و گاز بسیار اندک است.

از سوی دیگر، در حالی که ایران و روسیه دو قطب بزرگ نفتی در جهان به شمار می روند و جایگاه های برتر را در زمینه ذخایر نفت در جهان به خود اختصاص داده اند، در دو دهه اخیر کمتر دیده شده که دو کشور موفق به شکل دهی به همکاری های مشترک چه در زمینه سرمایه گذاری برای استخراج و انتقال نفت و چه در زمینه نقش آفرینی در بازارهای بین المللی نفت باشند.

اقتصاد روسیه در سال های اخیر دائما از وابستگی به صادرات تکنولوژی، در حال تغییر به وابستگی به صادرات مواد خام، به ویژه نفت و گاز است و روس ها تمام توان سرمایه ای و تخصصی خود را صرف حفظ و افزایش سطح تولیدات داخلی خود در میادین گازی و نفتی این کشور نموده اند. بنابراین وابستگی به درآمدهای حاصل از فروش مواد خام، موجب شده که اقتصادهای هر دو کشور مکمل یکدیگر نبوده و نتوانند نیازهای همدیگر را برآورده سازند. در واقع، امروزه همپوشانی ها و شباهت های گسترده میان دو اقتصاد تمرکز محور و تقریبا تک محصولی در ایران و روسیه، کمتر مجال همکاری های اقتصادی میان دو کشور را فراهم آورده است.

افزون بر این، روس ها گسترش توان صنعتی ایران در زمینه صادرات انرژی را گاه برخلاف منافع خود برای حضور شبه انحصاری در برخی بازارهای جهانی انرژی می دانند. این امر البته با واقعیت های اقتصاد بین الملل و وابستگی متقابل میان نهادهای اقتصادی در عصر جهانی شدن، چندان همخوانی ندارد و بی تردید، افزایش سطح همکاری ها، در بلند مدت می تواند زمینه رشد اقتصادی هر دو طرف را فراهم آورد. همچنین، با نگاهی به مشتریان سنتی ذخایر انرژی این دو کشور می توان دریافت که بازار مصرف انرژی روسیه بیشتر در میان کشورهای اروپایی بوده است و حال آنکه مشتریان قدیمی نفت ایران، کشورهای جنوب، جنوب شرق و شرق آسیا بوده اند. 

اما یکی دیگر از موانع گسترش همکاری های انرژی میان ایران و روسیه در سال های اخیر، وجود تحریم های بین المللی علیه سرمایه گذاری شرکت های خارجی در صنایع نفت و گاز ایران است. این امر موجب شده که همکاری های میان شرکت های بزرگ نفتی و گازی روسیه با طرف ایرانی، در اغلب موارد محدود به انجام مطالعات و مذاکرات شود و آنان زیر فشارهای بین المللی، کمتر مایل به سرمایه گذاری های گسترده در این بخش بوده اند.

با توجه به موارد پیش گفته، حال این پرسش پیش می آید که ایران و روسیه چگونه می توانند در شرایط کنونی به همکاری انرژی از راه خرید نفت ایران توسط روسیه روی بیاورند؟

در زمینه تحریم های بین المللی، باید به یاد داشت که اعضای گروه ۵+۱ در نشست پیشین ژنو، با ایران به این توافق رسیدند که این کشور می تواند صادرات نفت خود را افزایش دهد. این در حالیست که آنان خریداران پیشین نفت ایران را از افزایش حجم خرید نفت از این کشور باز داشته اند. بنابراین، این تصمیم می تواند به عنوان نشان دادن چراغ سبز برای ورود یک کشور تازه به جمع خریداران نفت ایران دیده شود. شاید از همین رو است که وزیر امور خارجه ایالات متحده به همتای روسی خود اطمینان داده که روسیه می تواند هر اندازه که می خواهد، از ایران نفت خریداری کند. (خبرآنلاین، ۲۸/۱۰/۹۲)

تلاش ایران در گفتگو با طرف های غربی و پذیرش این کشور برای محدود کردن پیشبرد برنامه هسته ای خود، همگی با قید برداشتن تحریم های اقتصادی علیه این کشور همراه بوده است. بنابراین انتظار می رود که با محدود کردن غنی سازی هسته ای، ایران بتواند بار دیگر فروش بیشتر نفت خود در بازارهای بین المللی را از سر بگیرد. اما ورود ناگهانی ایران به این بازارها بی تردید می تواند تاثیری کاهنده بر قیمت های انواع نفت خام در بازارهای انرژی داشته باشد و موجب ضرر دولت های تولیدکننده و نیز شرکت های بزرگ بین المللی نفتی بشود. از این رو، شاید نیاز باشد که یک کشور نقش کاتالیزور یا میانجی را در این میان بازی کند و زمینه ورود آهسته ایران به جایگاه پیشین خود در بازارهای انرژی را که به خاطر تحریم های نادرست بین المللی علیه مردم این کشور از دست داده بود، فراهم آورد.

در این میان، سود کلانی نیز نصیب کشور میانجی خواهد شد. با واردات روزانه ۵۰۰ هزار بشکه نفت از ایران، روس ها نه تنها لازم نیست که پولی از جیب خود بپردازند، بلکه می توانند کالاهایی که خود تشخیص می دهند را به ازای آن به ایران بفروشند. همچنین از آنجا که نفت ایران چندان با پالایشگاه های نفت در اروپا یا حتی در درون روسیه همخوانی ندارد، این نفت به احتمال زیاد می تواند این بار از روسیه به چین که بزرگترین خریدار نفتی ایران است، یا کشورهای دیگری در جنوب یا شرق آسیا انتقال یابد. از این راه، بر توان صادرات نفت روسیه نیز افزوده خواهد شد و بیش از پیش توازن در بازارهای بین المللی انرژی را در دست می گیرد. پس از آنکه ایران به واسطه تحریم ها نتوانست نفت خود را به بازارهای اروپایی صادر کند، نفت اورال روسیه کم کم توانست جایگزین آن شود. اینک به نظر می رسد که روس ها عزم کرده اند تا مشتریان آسیایی نفت ایران را نیز جذب خود کنند. در دوران جنگ ایران و عراق نیز شوروی همین سیاست را دنبال می کرد و در ازای فروش تسلیحات به عراق، نفت آن کشور را خریداری می نمود. اما چون روس ها نیازی به نفت عراق نداشتند، آن را بدون اینکه به خاک خود وارد کنند، به هندی ها می فروختند.

در سال های اخیر بسیاری از خریداران نفت ایران، در برابر خرید نفت، به ایران کالا صادر کرده اند. از این رو می توان رد پای کالاهای وارداتی چینی و هندی که گاه به زیان تولیدات داخلی به بازارهای ایران سرازیر شده اند را به آسانی در همه جا یافت. حال اگر قرار باشد روس ها نیز همچنان در چارچوب سیاست "نفت در برابر کالا" به همکاری با ایران بپردازند، آنگاه باید دید که این کشور چه کالاهایی را می خواهد به ایران صادر کند. با نگاهی به مهمترین کالاهای صادراتی روسیه به کشورهای دیگر در سال ۲۰۱۲ می توان دید که نفت، گاز، فلزات، چوب، محصولات پتروشیمی و تسلیحات در صدر جدول صادرات این کشور جای دارند و البته مهمترین طرف های بازرگانی آن نیز هلند، چین، ایتالیا و آلمان هستند. با اینهمه، افزایش حجم مبادلات اقتصادی با ایران به ۱.۵ میلیارد دلار در ماه (۱۸ میلیارد دلار در سال) ناگهان تغییری جدی در ساختار صادرات و واردات دو کشور پدید خواهد آورد. اما از آنجا که ایران خود صادر کننده اغلب کالاهای نام برده شده در بالا است، هنوز روشن نیست که کدام کالاهای روسی به درد بخش های گوناگون اقتصاد ایران خواهند خورد.  

از سوی دیگر، از آنجا که روسیه هرگز در یک سده اخیر نیاز به واردات نفت نداشته و برای نمونه، حجم واردات نفتی این کشور در سال ۲۰۱۲ بنا به آمار سازمان بین المللی انرژی در حدود ۱۶ هزار بشکه نفت بوده، بی تردید این کشور دارای پایانه ها و انبارهای نفتی مناسب برای واردات ۵۰۰ هزار بشکه نفت در روز نیست. نفت کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز نیز معمولا از راه خط لوله از این کشور به اروپا صادر می شود و روسیه تنها نقش گذرگاه انتقال انرژی را در این میان بازی می کند. بنابراین باید دید که روس ها چگونه می خواهند نفت خریداری شده را در دریای خزر از ایران دریافت نمایند.

این مشکل برای طرف ایرانی نیز وجود دارد. پایانه های صادراتی نفت ایران همگی در خلیج پارس جای دارند. همچنین مهمترین میدان های نفتی این کشور در جنوب جای گرفته اند. بنابراین اگر قرار باشد که از راه سواپ معکوس نفت را از جنوب به شمال بفرستیم، آنگاه باید دید که پمپاژ و انتقال روزانه ۵۰۰ هزار بشکه نفت به سواحل دریای خزر تا چه اندازه شدنی است. در سال های گذشته برای آنکه انتقال انرژی از شمال به جنوب کشور پهناور ایران کاهش یابد، سیاست های وزارت نفت بر آن بوده که دست به خرید نفت و گاز همسایگان شمالی بزند و آن را به مصرف مناطق شمالی کشور برساند و در برابر، معادل همان میزان نفت در جنوب کشور به خریداران نفتی تحویل دهد. حال اگر این روند معکوس شود، آنگاه آیا تامین نیازهای انرژی مناطق شمالی کشور با دشواری روبرو نخواهد شد؟

افزون بر این، خط لوله نکا-جاسک که مهمترین خط لوله انتقال نفت از شمال به جنوب کشور است، با هدف دریافت نفت از کشورهای ترکمنستان، قزاقستان و آذربایجان و انتقال آن به شبکه سراسری خطوط لوله نفت کشور و یا تحویل آن به نفتکش های بزرگ در خلیج پارس ساخته شده است. در سال های گذشته، گاه تا یکصد هزار بشکه نفت در روز از این راه به کشور راه یافته و یا سواپ شده است. حال اگر قرار باشد تا نفت جنوب را به شمال بفرستیم، ضمن آنکه باید در خطوط موجود انتقال نفت تغییر کاربری بدهیم، باید از دریافت نفت وارداتی از کشورهای آسیای مرکزی نیز چشم پوشی نماییم و دیگر نقش پل انرژی میان آنان و خریداران نفتی مانند هند و چین و کشورهای جنوب شرق آسیا را بازی نکنیم. افزون بر این، پایانه نفتی نکا نیز که تاکنون دریافت کننده انرژی بوده، باید لایروبی شود و آبخوری مناسب برای پهلوگیری نفتکش های بزرگ برای آن درست شود و مجهز به تاسیساتی شود که بتواند تغییر کاربری دهد و به جای واردات نفت، به صادرات روزانه ۵۰۰ هزار بشکه نفت بپردازد.

اما آیا راه دیگری برای همکاری با روسیه در زمینه انرژی وجود ندارد؟ آیا نمی توان از شرکت های روسی و توان آنها در سرمایه گذاری و ساخت خطوط لوله انتقال انرژی در کشور استفاده نمود؟ در سال ۱۳۷۹ ایران، روسیه و هند قراردادی بستند تا کریدور (راهروی) شمال به جنوب را از خلیج پارس تا دریای خزر راه اندازی کنند و بازرگانی میان کشورهای منطقه را گسترش دهند. بخشی از این بازرگانی می تواند صادرات نفت و گاز روسیه از راه خطوط انتقال انرژی ایران به خلیج پارس و از آنجا به شبه قاره هند و واردات کالا از آن منطقه به روسیه از راه گسترش خطوط ریلی و جاده ای در ایران باشد. ایران بی تردید کوتاه ترین، امن ترین و ارزان ترین راه بازرگانی میان روسیه و کشورهای جنوب و جنوب شرق آسیا است.    

از سوی دیگر، این روزها که هتل های تهران پر است از سرمایه گذاران و بازرگانان شرکت های بزرگ بین المللی که در انتظارند تا با لغو گام به گام تحریم ها گوی سبقت را برای سرمایه گذاری در ایران از یکدیگر بربایند، و به قول روزنامه آلمانی اشپیگل تغییر قرن در حال رخ دادن است و سرمایه گذاران درهای ایران برای سرمایه گذاری را باز شده می بینند، می توان انتظار داشت که قراردادهای اقتصادی بهتری در محیطی رقابتی تر برای تامین منافع ملی کشور بسته شود.

در شرایط نوین کنونی، به نظر می رسد که نه تنها نیاز چندانی نیست که ما به جذاب تر کردن قراردادهای استراتژیک خود در حوزه نفت و گاز برای جلب مشتری و سرمایه گذار بپردازیم، بلکه در انتخاب سرمایه گذاران و مشتریان نفتی خود نیز باید وسواس بیشتری به خرج دهیم. امروزه صادرات نفت ایران به خاطر تحریم های ناعادلانه نزدیک به یک میلیون بشکه در روز است. اگر فرض کنیم که با بسته شدن قرارداد نفتی با روسیه، صادرات نفت ایران به یک و نیم میلیون بشکه در روز برسد، آنگاه می توان دید که ایران به نوعی دچار وابستگی به سیاست های نفتی روسیه به عنوان کشوری که یک سوم نفت ایران را خریداری می کند، خواهد شد. در دورانی که ایران بیش از سه میلیون بشکه نفت در روز صادر می کرد، کمتر دیده شد که حتی ژاپن و بعدها چین، به عنوان بزرگترین خریداران نفت ایران، روزی نیم میلیون بشکه نفت از ایران وارد کنند. سیاستگذاران عرصه نفت به خوبی می دانند که همانطور که خریداران نفتی از وابستگی به یک منبع تامین انرژی دوری می کنند، فروشندگان نفتی نیز همواره در تلاشند تا همه تخم مرغ های خود را در سبد یک خریدار نچینند و از وابستگی به یک کشور خاص، به ویژه آنکه آن کشور خود بزرگترین صادرکننده نفت در جهان و رقیبی قدرتمند است، بپرهیزند.

و نکته آخر آنکه، در سال های گذشته، اقتصاد ایران با بحران های جدی دست به گریبان بود. با اینهمه، هیچ یک از کشورهای دور و نزدیک حاضر نشدند گامی در راستای همکاری با ایران بردارند. اینک که روس ها تلاش دارند تا پا پیش بگذارند و زودتر از دیگران از فرصت پیش آمده سود جویند، خوب است که با لبخندی به آنان گفت: آمدی جانم به قربانت ولی حالا چرا؟!   

نویسنده: دکتر ماندانا تیشه یار، عضو شورای علمی موسسه ایراس؛