تحریمها و اثرگذاری آنها در تخریب محیط زیست
*نویسنده: سید مهدی حسینی
دیپلماسی ایرانی: امروزه بحث تحریم یکجانبه و ناعادلانه غرب علیه ایران به مبحث داغ و بحث برانگیز محافل سیاسی، اجتماعی ، اقتصادی و حتی مذاکرات سیاسی مقامات کشورها تبدیل شده است. بطوری که خیلی از رسانه های جمعی داخلی و خارجی تیترخبری خود را به این موضوع اختصاص می دهند. از ابعاد گوناگون این موضوع از سوی صاحبنظران مورد تجزیه وتحلیل قرار می گیرد و آثار مثبت و منفی آن در منطقه وجهان بررسی می شود. وضعیت اقتصادی ایران نیز از جنبه های گوناگون مورد کنکاش قرار می گیرد . برخی راهکارهایی همچون طرح اقتصاد مقاومتی ، بومی سازی صنایع مورد نیاز را برای ترمیم وضعیت آینده اقتصاد ایران پیشنهاد می دهند. عده ای نیز مواردی چون جایگزینی خرید نفت از سایر کشورها تولید کننده نفت به عنوان عاملی برای عدم وابستگی اقتصاد جهانی به نفت ایران را مطرح کرده و در برخی موارد هم این گونه نظرها عملی گردیده است.
لیکن موضوعی که کمتر به آن توجه می شود آثار تحریم برچگونگی حفظ محیط زیست چه در بعد داخلی و چه در مقیاس جهانی است.
در حال حاضر مباحث زیست محیطی به دلیل پیچیدگی عوامل سوء زیست محیطی به یکی از چالش برانگیز ترین موضوعات بین المللی در سطح جهان تبدیل شده و بخش عمده ای از نشست ها ، مذاکرات، ملاقات مقام های رسمی عالی رتبه کشور ها،و مراودات بین المللی را به خود اختصاص داده است .
از آنجاییکه معضلات حاصل از آلودگی های زیست محیطی محدوده جغرافیایی ومرز مشخصی را برای خود قائل نمی باشند ، در صورت بروز یک بحران زیست محیطی در منطقه ای خاص ، آلودگی حاصل از آن به سایر نقاط جهان فارغ از مرزهای سیاسی مشخص شده بین کشورها تسری پیدا کرده و آثار منفی خود را برجای خواهد گذاشت .
با نگاهی گذرا به گذشته نه چندان دور شاهدیم که آثار منفی آلایندهای سیال محیط زیست که حاصل فعالیت های سوء توسعه و در برخی موارد نتیجه تصمیمات نادرست است ، منجر به بروز پدیدهایی چون نازک شدن لایه اوزون، گرم شدن زمین ، آلودگی شدید هوا،آلودگی های گسترده آب وخاک ودر نتیجه باعث ازبین رفتن گونه های مختلف گیاهی وجانوری، شیوع بیماریهای ناشناخته ...گردیده و همچنان این روند ادامه دارد. این امر حیات بشری رادر معرض خطر جدی قرار داده است .
رشد این چالشهای محیط زیستی در زیر پوست رقابتهای روز افزون کشورها به حدی افزایش یافته که بحرانهای زیست محیطی حاصله را به بزرگترین و پرهزینه ترین مسئله جهانی تبدیل نموده است. موضوع پدیده تغییرات آب وهوا یک نمونه بارز آن ارزیابی می گردد. از آنجاییکه ماهیتآ منابع اولیه محیط زیست ثابت بوده و در اکثر موارد غیر قابل تجدید و جایگزینی می باشند ، عدم مدیریت صحیح در مقیاسهای ملی ، منطقه ای وبویژه بین المللی در بهره برداری از این منابع ثابت ،جامعه جهانی را بامعضلات جبران ناپذیری چون تخریب محیط زیست ، از بین رفتن گونه های گیاهی و جانوری وکمبود منابع طبیعی...، روبرو خواهد کرد. در نتیجه احتمال افزایش بحرانها ،تنش ها و درگیریهای قومی و گروهی در برخی ازمناطق مستعد جهان و بروز جنگ های منطقه ای وبین المللی را به دنبال خواهد داشت.
از دید برخی از صاحبنظران ، آمریکا به عنوان یک ابرقدرت با اهداف سیاسی خاص نقش کلیدی در زمینه اعمال تحریم های یکجانبه اقتصادی علیه ایران ایفا می کند و نیروی اصلی پشت پرده ایجاد ائتلاف جهانی برای تصویب تحریم های سخت اقتصادی علیه ایران است. البته اتحادیه اروپا و برخی از کشورهای دیگر نیز دراجرای این تحریمها با آمریکا همراه شده اند.
بیان می شود این تحریم ها برای توقف برنامه هسته ای ایران طراحی شده و اعمال می گردد ، برنامه ای که از سوی جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک برنامه کاملآ صلح آمیز و در چارچوب مقررات وقوانین بین المللی تدوین شده و پرداختن به آن حق هرکدام از اعضای جامعه جهانی است. از سوی دیگر آمریکا و سایر کشورهای غربی وجه صلح آمیز برنامه هسته ای ایران را زیر سوال برده و مدعی هستند ، این برنامه با هدف دستیابی به سلاح های هسته ای پیگیری و دنبال می شود. هرچند تاکنون سند محکمی دال بر انحراف در برنامه هسته ای ایران از سوی مدعیان علیه ایران به جامعه بین المللی ارایه نگردیده است.
شکی نیست که ایران به عنوان یک کشور عضو سازمان ملل متحد تمامی کنوانسیونها و پروتکل های زیست محیطی منطقه ای و بین المللی مرتبط را پذیرفته و آنها را به تصویب رسانیده است. مفاد آنها هم اکنون به عنوان قانون در قوانین کشور جاری و در حال اجراست . این مهم، نقش در خور توجهی درحفاظت از محیط زیست جهانی را بر عهده این کشور گذاشته است.
از طرفی ایران از زمان تصویب تحریم های سخت اقتصادی آمریکا پیش بینی های لازم را در بودجه های خود برای مقابله با اثرات سوء ناشی از تحریم ها به عمل آورده و اجرا می نماید. اما وقتی صحبت ازاقتصاد مقاومتی و بودجه های انقباضی به میان می آید قدر مسلم ضروتها در نظر گرفته می شود و اجرای طرحها وبرنامه ها الویت بندی می گردد. در اجرای طرحها وپروژهای مختلف توسعه ای و عمرانی پیش بینی های لازم حفاظتی محیط زیستی با هدف حفاظت، کنترل وکاهش تخریبهای زیست محیطی پیش بینی و با نظارت دستگاهای مرتبط انجام می گیرد ولیکن با اعمال و ادامه تحریم کاهش دقت در اجرای حفاظت های زیست محیطی دور از انتظار نیست.
هرچند پر واضح است که ایران به عنوان یک کشور در حال توسعه و استقرار در منطقه جغرافیایی خشک ونیمه خشک از وضعیت خاص زیست محیطی خود برخوردار است. در گذشته و حال با موضوعاتی چون خشکسالی و کم آبی ، خشک شدن تالابها ،آلودگی شدید هوا در شهرهای بزرگ ، پدیده های نوظهوری مانند گردوغبار...، روبرو بوده و هست. کنترل و رفع چنین معضلات عظیم نیازمند منابع مالی و کمکهای علمی وفنی مورد نیاز خود می باشد. در شرایط تحریم حتی طرح های مستقیم وغیر مستقیم زیست محیطی برنامه ریزی شده گذشته ممکن است با سرعت کمی پیش برود وبه دلیل اتلاف وقت در مرور زمان نتواند به این معضلات پاسخگو باشد ودر نتیجه ایران نتواند نقش کلیدی خود در حفاظت از محیط زیست منطقه وجهان را به خوبی ایفا نماید.
از طرفی در بعد اجتماعی، با توجه به ارتباط مستقیم تحریم اقتصادی و گسترش ناخواسته فقر ، ادامه اجرای تحریم های سخت اقتصادی باعث کاهش قدرت خرید و ضعف اقتصادی جوامع ملی که سهم عظیمی در حفظ محیط زیست را عهده داربوده اند ،خواهد شد. زیرا آنها به برای تآمین نیازهای اولیه ، ناخواسته مجبور به بهره برداری نادرست ازمنابع روبه کاهش محیط زیست و تخریب آن برای تآمین معاش خود می شوند. این موضوع بر اساس نگاه صاحبظران علاوه بر تخریب محیط زیست و از بین رفتن تنوع زیستی، گسترش فقر را به دنبال خواهد داشت. همچنین در حوزه صنعت به دلیل تخصصی بودن ، تنوع تولید و تقسیم کار تعریف شده جهانی...، در اثر اعمال تحریم ، روند بهره گیری از فن آوری های نوین دچار نقصان شده و تولیدات یا قطع شده و یا با کیفیت پایین ارایه می گردند . به طور مثال در سیستم حمل ونقل خوردوهای با مصرف بالا تولید می گردد و یا در صنایع نفت و پتروشیمی به ناچار کیفیت محصولات کاهش یافته و درنتیجه افزایش انتشار گازهای گلخانه ای بیش از پیش افزایش پیدا خواهد کرد. در صنایع برودتی ویخچال سازی و صنایع وابسته به آن انگیزه تولید کننده به استفاده از گازهای سازگار با لایه ازون که تکنولوژی آن دراختیار سایر کشورهاست کاهش می یابد و در نتیجه احتمال سرعت تخریب لایه ازون افزایش خواهد داشت.
با این وصف سؤالی که در این جا مطرح می شود این است که جایگاه شعارها و برنامه های سازمان ملل نظیر توسعه پایدار، دستور کار 21، فقر زدایی ، دستاورد های اجلاس های جهانی ریو ...،که مورد وثوق همه کشورهای جهان است، کجاست؟
با مروری بر رویدادهای دهه های اخیر و دقت نظر در مباحث مطرح درکنفرانس سازمان ملل در مورد محیط زیست و توسعه (UNCED)1992در ریودوژانیرو برزیل و بررسی اصول ریو، در بین سایر موارد، اصل " مسئولیت مشترک اما متفاوت " بیشتر خود را نمایان می کند. چنانچه در اصل 7 "بیانیه ریو در خصوص محیط زیست و توسعه" آمده است ، تمامی کشورها بایستی الگوهای تولید ومصرف پایدار را ارتقاء بخشند . در این بین کشورهای توسعه یافته بایستی در راستای تحقق این اصل از سایرین پیشی گرفته و مسئولیت خود در زمینه حفاظت محیط زیست را مد نظر قرار دهند. این درحالیست، که وضع تحریم های سخت و ناعادلانه بر علیه یک کشورمستقل به بهانه های اثبات نشده زمینه های تخریب جدی محیط زیست جهانی را فراهم کرده است.
شاید ممکن است، ادامه این تحریم ها که به عنوان ابزاری برای تحت فشار قرار دادن ایران مورد استفاده قرار می گیرد ، تا حدودی هم اهداف طراحان آن را تحقق ببخشد. ولی تخریب محیط زیست به عنوان یک میراث بشری هرگز قابل جبران نخواهد بود و این جامعه جهانیست که باید در آینده پاسخگوی اقدامات نسجنیده باشد.
هرچند ایران به عنوان کشوری که سالهاست با موضوعی چون تحریم آشناست چگونگی برخورد با اینگونه ابزار های فشار را شناخته و با آن سازگار شده است. سابقه نشان می دهد که ابزار تحریم در بیشتر مواقع انتظار مورد نظر طراحان آن را بر آورده نکرده است و بیشتر آهنگ پیشرفت طرحها و پروژه های کشوری که تحریم بر علیه آن اعمال گردیده را مقداری کند نموده است. البته نتایج سوء همین کند شدن مسیر پیشرفت و توسعه پایدار یک کشور برای جامعه جهانی کم هزینه نخواهد بود. تخریب محیط زیست به عنوان "میراث مشترک جهانی " یکی از همین اثرات نامیمون و غیر قابل جبران تحریم است.
حال با مرورآثار نامطلوب تحریم بر محیط زیست ، به نظر می رسد با توجه به رویکرد دولت جدید در ایران مبنی بر تعامل با دنیا ، و آماده شدن زمینه های گفتگوی سازنده، غرب بایستی از این فرصت پیش آمده استفاده لازم را به عمل آورده و ضمن استقبال از این رویکرد جدید طرح تحریم را متوقف نماید و تعامل وهمکاری جدی با جمهوری اسلامی ایران را با استفاده از ظرفیت های موجود در کشور در راستای حفاظت از محیط زیست عملیاتی کند .در غیر اینصورت با توجه به پیچیدگی های عوامل موثر در تخریب محیط زیست وارد شدن آسیب های جدی و غیر قابل جبران بر محیط زیست دور از انتظار نیست.
* کارشناس ارشد روابط بین الملل و آشنا به مسائل بین المللی محیط زیست
نظر شما :