اوباما و ظهور قدرت های غیرغربی

دیپلماسی ایرانی: وضعیت سیاسی امریکا در سال 1391 چگونه قابل تجزیه و تحلیل است و چشم انداز سال 1392 امریکا چگونه قابل بررسی است؟ در پاسخ به این سوالات ابتدا مهم ترین تحولات و مفاهیم مربوط به سیاست داخلی امریکا، سپس تحولات عمده در سیاست خارجی امریکا در سال 1391 و سرانجام چالش های پیش روی دولت اوباما در سال 1392 را مورد توجه قرار خواهیم داد.

سیاست داخلی امریکا در سال 91

مهم ترین پدیده سیاسی در امریکا در سال 1391 شمسی، انتخابات و تثبیت ریاست جمهوری اوباما برای دوره دوم بود. در مورد این انتخابات بحث های زیادی وجود داشت اما به طور کلی اشاره به سه نکته حائز اهمیت است. اول این که این رقابت بسیار سخت و پر نشیب و فراز بود. در ابتدا اوباما و تیم او فکر می کردند که پیروز قطعی این انتخابات هستند و با خیال راحتی به روند انتخابات و برنده شدن مجدد نگاه می کردند. اما در میانه راه و مخصوصا بعد از مناظره اول که ماهیت اقتصادی داشت، تیم اوباما حس لرزش و بازندگی احتمالی را احساس کرد. از آن به بعد انتخابات بسیار پر حادثه و پرماجرا شد و حتی در مواردی مانند یک کشتی تنگاتنگ و بعضا با احتمال شکست اوباما پیگیری شد و نهایتا با پیروزی اوباما به پایان رسید. ولی این فشردگی و پر ماجرا بودن انتخابات بسیار قابل توجه بود و از ابتدا چنین روندی پیش بینی نمی شد که ماهیت انتخابات به این اندازه فشرده باشد.

اما نکته دوم این است که انتخابات نشان داد جامعه امریکا دو قطبی شده یا به سمت دو قطبی شدن شدید در حرکت است. این دو قطبی شدن صرفا در مسائل اقتصادی نیست. هر چند که مسائل اقتصادی در انتخابات نقش مهمی ایفا کرد اما مسائل فرهنگی و اجتماعی در حال حاضر در ایالات متحده عامل قطب بندی مهمی در مناسبات کلان است. در این زمینه باید گفت که سیاست های اوباما بسیار لیبرالیستی بود و در مواردی بخش تندروی لیبرال ها را مخصوصا در مسائل فرهنگی نمایندگی می کرد. در نقطه مقابل محافظه کاران و کسانی که به ارزش های سنتی امریکایی و مخالفت با هنجارهای لیبرالی اشتهار دارند، قرار دارند. این صف بندی دو گانه در حوزه های مسائل مربوط به نژاد، جنسیت، آزادی های مدنی و فردی و اخیرا به طور برجسته ای در مسئله حقوق هم جنس گرایان متجلی شده است. این دو قطبی شدن جامعه امریکا خصوصا در ماه های پایانی سال شمسی در اجتماع و احتفال گروه ها و تشکل های محافظه کار در بالتیمور مریلند برای ایجاد هماهنگی و همفکری از یک سو و تنش اجتماعی قابل توجهی که در حال حاضر به دلیل بررسی مسئله ماهیت قضایی و حقوقی هم جنس بازان در دیوان عالی کشور در جریان است از سوی دیگر می توان مشاهده کرد. در حال حاضر دیوان عالی کشور که بالاترین مرجع قضایی ایالات متحده است، در مورد مفهوم ازدواج، بحث های حقوقی و قانونی را باز کرده و این همراه با تظاهرات موافقان و مخالفان حقوق هم جنس گرایان است. البته دولت اوباما حتی نسبت به دولت کلینتون که سیاست های لیبرالی را در این زمینه داشت، لیبرال تر است و این تفاوت و قطب بندی اجتماعی با سیاست های دولت اوباما در عرصه هایی که ذکر شد جامعه امریکا را وارد یک پوست اندازی اجتماعی و فرهنگی کرده است.

نکته سوم در مورد این انتخابات، مسئله پیوند سیاست داخلی و سیاست خارجی امریکا در انتخابات بود. جالب آن که مثلث امریکا، اسرائیل و ایران، مرکز توجه و کانون مباحث انتخاباتی در حوزه پیوند سیاست داخلی و سیاست خارجی بود. به این معنی که طرفداران سرسخت رژیم صهیونیستی و به ویژه جناح راست اسرائیل و دوستان امریکایی نتانیاهو، نخست وزیر رژیم صهیونیستی، دولت اوباما را به نرمش و عدم سخت گیری در قضیه هسته ای ایران متهم کردند و متقابلا خواستار حمله نظامی و نظامی کردن روابط ایران و امریکا شدند. مناظره ها و مباحثات و مجادلات میت رامنی، نشان دهنده ائتلاف جناح راست در اسرائیل و جناح راست در ایالات متحده امریکا و حتی جناح راست در کشورهایی مانند کانادا بود. اما در عین حال که ظاهر و پوشش این مسائل سیاست خارجی و حمله نظامی به ایران یا آزمون اراده سیاسی در برخورد با ایران بود، در واقع مباحث اصلی تر و درونی تر به چگونگی سیاست داخلی امریکا بر می گشت. در این زمینه منازعه بسیار پیچیده و سخت بود و هنوز هم این مسئله ادامه دارد. مباحث مربوط به ایران و اسرائیل و امریکا بر سفر اخیر امریکا به خاورمیانه هم سایه افکنده بود و میزان همراهی و هماهنگی دولت اوباما با نظرات رادیکال و تند کابینه نتانیاهو یکی از مباحث اصلی پیوند دهنده سیاست داخلی و سیاست خارجی امریکا است. هرچند که کابینه دوم نتانیاهو، اندک تفاوت هایی با کابینه اول دارد اما مسئله پیوند سیاست داخلی و سیاست خارجی امریکا در رابطه با مسائل مربوط به اسرائیل و ایران یکی از برجستگی های مسائل سیاسی سال 1391 بود.

برآیند این فعل و انفعالات که در انتخابات و حول و حوش آن انجام گرفت، اولا برآمدن تیم جدید سیاست خارجی و امنیت ملی در امریکا بود. در این تیم جان کری و چاک هگل و جان برنن حضور دارند که افراد برجسته ای هستند و توانسته اند از سنا بگذرند و بر اساس برداشت هایی که در محافل سیاسی امریکا وجود دارد این ها به شخص اوباما نزدیک تر و نسبت به دستورات او مطیع تر هستند و لذا دست اوباما با تیم جدید در سیاست خارجی باز است. نکته دوم از برآیند فعل و انفعالات این است که اوباما در سیاست های خود با توجه به دوقطبی شدن جامعه و اهمیت وزن محافظه کاران نه در همه عرصه ها بلکه تنها در مواردی تعدیل هایی را ایجاد خواهد کرد. سیاست تعدیلی یکی از نتایج تحولات مربوط به انتخابات هستند که در عرصه های اقتصادی خود را نشان خواهند داد. برآیند سوم این فعل و انفعالات تداوم تنش های بین کنگره و رئیس جمهور خصوصا در عرصه بودجه بود که هنوز ادامه دارد و به گونه ای است که تا این لحظه خواست هیچ یک از طرفین جمهوری خواه و دموکرات نه تنها صد در صد عملی نشده بلکه به سازش مرضی الطرفینی هم دست پیدا نکرده اند. خصوصا چالش تعدیل مالیات ها و بودجه یکی از شاخصه ها و بازتاب های وضعیت نیروهای سیاسی در امریکا در سال 91 بود و این مسئله در آینده هم ادامه خواهد داشت. این شمایی از تحولات در سیاست داخلی بود. لازم است نیم نگاهی هم به مسائل سیاست خارجی شود.

سیاست خارجی امریکا در سال 1391

در سیاست خارجی اولین مسئله و برجسته ترین مسئله، اعلام تغییر ثقل سیاست خارجی امریکا از اروپا و خاورمیانه به شرق آسیا بود که در ژانویه سال 2012 یعنی دی ماه سال 1390، کل سال 1391 را تحت تاثیر قرار داد. از این مسئله می توان به عنوان یک زلزله استراتژیک یاد کرد. به این معنی که این مسئله باعث رنجش و چالش جدی در اروپا، خاورمیانه و به طور ویژه در بین کشورهای عرب دوست امریکا شد. از طرف دیگر این مسئله باعث نگرانی چینی ها و تا حدودی شوک استراتژیک به برخی از استراتژیست های چینی شد و ابهام در این ثقل زدایی و ثقل گرایی ادامه دارد. امریکا مجبور است به تعدیل در سیاست های مربوط به ثقل زدایی و ثقل گرایی در سیاست خارجی دست زند. بازتاب این تعدیل ها در سفر کری به اروپا و خاورمیانه مشاهده شد که اولین مقاصد سفر وزیر خارجه امریکا در دور جدید بودند. این سفرها این پیام را داشت که تعهدات امریکا به این دو منطقه باقی خواهد بود. البته عقب نشینی صد در صد و همه جانبه ای از سیاست های اعلام شده ثقل به سمت آسیا مشاهده نشد. اما به هر جهت این، یک موضوع مهم و قابل توجه بود.

موضوع دوم مسئله مربوط به تحولات منطقه خاورمیانه بود که در این زمینه مسئله سوریه یک چالش عمده برای سیاست خارجی امریکا بود. مسائل مربوط به مصر و سخن از سازش اخوان المسلمین با ارتش مصر با هماهنگی امریکا، در این منطقه اثرات قابل توجهی داشت. به علاوه نقش عمده و برجسته سه کشور منطقه ای یعنی قطر، عربستان و ترکیه در نظامی کردن بحران سوریه و به دنبال آن نظامی تر شدن لحن و رفتار ایالات متحده مخصوصا در هفته های آخر سال 1391در قضیه سوریه برجسته و قابل توجه است. در ابتدای سال امریکا به این گونه در جهت این کشورها که خواهان نظامی کردن تحولات سوریه بودند، حرکت نمی کرد. اما در پایان سال چرخشی به سمت رادیکال تر شدن و نظامی شدن موضع امریکا صورت گرفت و مجوز آموزش دادن به مخالفین دولت سوریه و همین طور در اختیار گذاشتن اسلحه توسط امریکا مطرح شد. این مسئله نشان دهنده ادامه چالش سوریه برای سیاست خارجی امریکا نیز هست.

مسئله سومی که در سیاست خارجی امریکا در سال گذشته برجسته بود، مسئله افغانستان و اعلام این مطلب بود که امریکا و متحدانش تا پایان سال 2014 حتما افغانستان را از نظر نظامی تخلیه خواهند کرد. بحث و گفتمان اصلی در این زمینه آینده این منطقه و مقصد تحولات در منطقه است. مخصوصا تکیه مقامات امریکایی بر لزوم مذاکره با طالبان و برخورد و تنش های لفظی و سیاسی دولت کرزی که دوست امریکا محسوب می شود و دولت اوباما و نیز تحولات مربوط به پاکستان در سال 1391 در سیاست خارجی امریکا برجسته بود و نشان دهنده تداوم چالش های ساختاری برای سیاست امریکا در این بخش از جهان است که فی الواقع تا این لحظه دولت اوباما نتوانسته پیامدهای حمله نظامی به افغانستان بعد از تحولات سپتامبر 2011 را به تعبیر عامیانه ایرانی جمع کند. این چالش روابط امریکا با پاکستان و روابط امریکا و افغانستان و سفرهای پی در پی و اعلام نشده مقامات سیاسی و نظامی امریکا به این منطقه بازتاب چالش هایی بود که دولت اوباما در سیاست خارجی خود در این منطقه با آن مواجه بود.

اما در مجموع باید گفت که دولت اوباما سال 91 را با پیروزی پشت سر گذاشت. در حوزه سیاست خارجی، تمام مواردی که به آن ها اشاره شد در جهت تضعیف دولت اوباما نبود و به عنوان عناصری که چالش های پایداری محسوب می شوند قابل ارزیابی هستند. اما باید دید در سال 92 دولت اوباما با چه صحنه سیاسی ای رو به رو است.

چالش ها و چشم انداز پیش رو

در چشم انداز سال 1392 برای دولت اوباما، اول رابطه کنگره و قوه مجریه هم چنان پرچالش و پر مسئله خواهد بود. محوریت مسائل بین کنگره و قوه مجریه، مباحث مالیات ها و کسری بودجه است. ولی در ورای آن مسائل سیاست خارجی را نیز در روابط کنگره و دولت نمی توان نادیده گرفت. حتی در روابط با ایران نیز چالش های جدی وجود دارد و تمایل کنگره به سخت تر کردن برخورد امریکا با ایران و حتی ارائه پیشنهاداتی در کنگره و خواستن از رئیس جمهور که در صورت حمله رژیم صهیونیستی به ایران، دولت امریکا به طور قطعی از این مسئله حمایت کند. به بیان دیگر کنگره به دنبال الزام آور کردن حمایت دولت امریکا از حمله رژیم صهیونیستی به ایران توسط لوایح پیشنهادی است. در مجموع این رابطه ای است که پر چالش خواهد بود.

دوم این که در حوزه اجتماعی و فرهنگی، سیاست های لیبرال دولت اوباما با واکنش های گروه های محافظه کار و متشکل شدن آن ها همراه خواهد بود. برای مثال اجتماع گروه های محافظه کار در اسفند ماه 1391، پدیده بسیار قابل توجه و قابل ملاحظه و کم سابقه است. خود این نشان دهنده رنگین کمان محافظه کاران در مقابل سیاست های لیبرال فرهنگی دولت اوباما است. در این رنگین کمان طیف های گوناگونی از محافظه کاران وجود دارند که هر کدام با خود نیروهای اجتماعی ویژه ای را در این قطب بندی فرهنگی به همراه دارند.

اما نکته سوم این که در زمینه های بین المللی، دولت اوباما با چالش تطبیق دادن بین ایده رهبری امریکا و تغییراتی که دنیا به خود گرفته است، رو به رو خواهد بود. این تغییرات بعضا ساختاری و قابل ملاحظه است. از جمله برآمدن مراکز قدرت غیر غربی در جهان است که تجلی آن ها در اجلاس بریکس در فروردین ماه در دوربان قابل مشاهده است. تحولات دیگری هم در جهان رخ داده که نشان دهنده ظهور بازیگران خرد در عرصه مناسبات بین المللی است. این ها همه برای دولت اوباما که مدعی رهبری جهانی است چالش هایی را در تطبیق دادن با واقعیات به همراه خواهد داشت. البته در این میان مسئله ای مانند وضعیت هسته ای ایران و وضعیت خاورمیانه و مناطق اطراف خاورمیانه مانند افغانستان و پاکستان از محیط ها و موضوعات چالش برانگیز خواهد بود. در انتهای سال 92 مبارزات انتخاباتی جدید امریکا برای ریاست جمهوری جوانه خواهد زد. لذا در نیمه دوم سال جنبه های انتخاباتی، عرصه های سیاست داخلی و خارجی امریکا را در بر خواهد گرفت و خود این مسئله در نگاه و درک چشم انداز آینده سیاسی امریکا در سال 1392 حائز اهمیت است./12

انتشار اولیه:پنجشنبه 15 فروردین 1392/ باز انتشار: یکشنبه 18 فروردین 1392