هنر دیپلماسی حفظ رابطه است نه گسستن آن

دیپلماسی ایرانی: هنگامی که حزب اسلامگرای عدالت و توسعه در سال 2002 در ترکیه به قدرت رسید، آنکارا یک سیاست خارجی جدیدی تحت عنوان «نوعثمانی گرایی» را مطرح کرد که جوهره آن عبارت است از اهمیت بخشیدن متوازن مناسبات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و تاریخی آنکارا با مسلمانان، بالکان، قفقاز، آسیای مرکزی، اعراب و اروپائیان. بر این اساس، از زمان به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه (2002)، روابط سیاسی و اقتصادی ترکیه و ایران گسترش چشمگیری داشته است. رقم مناسبات تجاری ایران و ترکیه از سال 2000 تا 2009 هر سال یک میلیارد دلار افزایش پیدا کرده است و طبق گفته سفیر ایران در آنکارا، این رقم در سال 2012 به 20 میلیارد رسیده است و قرار بوده است در افق ده ساله به 30 میلیارد دلار برسد. اما با آغاز بروز بحران در سوریه، روابط تهران-آنکار به سردی گراییده است. عمده دلایل سردی این روابط تحت تأثیر پنج متغیر بهم مرتبط شامل بحران سوریه، تأسیسات راداری ناتو، برنامه هسته ای ایران، سوء استفاده تجاری ترکها و مهمتر از همه نظم جدید خاورمیانه بر اساس الگوی ترکی است. این پارامترها باعث شده است که رییس جمهور ایران سفر پیش بینی شده خود را به ترکیه لغو کند، نشست پیش بینی شده 1+5 و ایران در استامبول لغو شود، صحبت از مشاجره لفظی بین وزرای خارجه دو کشور در رسانه ها به میان آمده است و رایزنی های سه جانبه مصر، ترکیه و ایران در خصوص سوریه هم به نتیجه مطلوب نرسد.

اول از همه، حمایت کامل ترکیه از مخالفان اسد و اعمال فشارهای اقتصادی و سیاسی بر ضد سوریه از میانه های سال 2011، باعث گردیده که ترکیه درکنار قطر وعربستان نقش محوری تغییرنظام در سوریه را بازی کند. با این نقش، ترکیه به‏جای نقش موازنه دهنده منطقه‏ای، به سمت نقش رهبری سیاسی خاورمیانه در حال حرکت است. ترکیه معتقد است که بهار عربی به دمشق هم رسیده است و خود را الگویی موفق در ترکیب سکولاریسم، دمکراسی، اسلام و اقتصاد می‏داند و معتقد است که این الگو در سوریه نیز قابل اجرا است. تصور بر این بود که آنکارا و تهران تا قبل از بحران سوریه تقریباً دارای خط فکری سازگار، ولی با دیدگاههای تاکتیکی متفاوت بودند؛ ولی تحولات سوریه شکاف سختی بین آنها ایجاد کرده است. در عوض، ایران بحران سوریه را استراتژی غرب جهت تنگتر کردن حلقه محاصره علیه خود و مقاومت می داند که متاسفانه از طریق منابع مسلمانان علیه یکدیگر انجام می گیرد.

چالش دیگر در روابط ایران و ترکیه، استقرار تأسیسات راداری و سپر موشکی ناتو در خاک این کشور است. این رادارها باعث ایجاد سیستم پدافندی قدرتمندی می شوند که کلیه کشورهای ناتو و اسراییل را در مقابل حمله احتمالی موشک های میان برد و دوربرد ایران محافظت می کنند. در اواخر 2012 نیز، ترکیه به بهانه مصونیت در قبال موشک های اسکاد سوریه از ناتو خواسته است که سیستم سپر موشکی پاتریوت را در خاک خود مستقر نماید و ناتو فوراً درخواست آنکارا را قبول کرد. تهران به این سیستم راداری و موشکی به عنوان دسیسه ای آمریکایی-اسراییلی نگاه می کند تا در صورتی که اسرائیل یا آمریکا تأسیسات هسته ای ایران را هدف قرار دهند از اسرائیل و پایگاههای نظامی آمریکا در مقابل ضدحمله احتمالی ایران محافظت کند. ایران تهدید کرده است که در صورت مورد حمله قرار گرفتن، تأسیسات راداری ترکیه را اولین هدف خود قرار می دهد.

برنامه هسته ای ایران نیز به رغم سیاست اعلانی آنکارا، چالش دیگر بر روابط ایران و ترکیه محسوب می شود. یک ایران هسته ای، هر چند غیر نظامی، نه تنها در خاورمیانه بلکه در روسیه، بالکان و دریای اژه مناسبات استراتژیک را تحت تاثیر قرار می دهد. این عوامل احتمالاً در تلاش ترکیه برای میانجی گری هسته ای میان آمریکا و ایران نقش داشته اند. به دنبال سرد شدن روابط دوکشور در قبال تحولات سوریه، علاءالدین بروجردی رئیس کمسیون روابط خارجی ایران، اولین نفری بود که فاش کرد به خاطر موضع ترکیه درقبال سوریه، جلسات 1+5 و ایران که طبق برنامه ریزی ها قرار بود در ژانویه 2013 در استانبول صورت بگیرد منتفی شده است. ایران معتقد است با توجه به موضع ترکیه در قبال سوریه، این کشور اعتبار خود را به عنوان یک بازیگر بی طرف برای میزبانی گفتگوها از دست داده است.

همچنین ترکیه همواره سعی کرده است از اختلافات بین جهان غرب و ایران حداکثر منفعت را در مقوله تجارت ببرد. ترکیه تلاش می کند از یکسو در چارچوب تحریم های سازمان ملل علیه ایران اقدام کند و از سوی دیگر به عنوان کشوری برای حل برخی از مشکلات ایران در برابر تحریم ها عمل کند تا سود دلالی ناشی از این اقدام را برای ترکیه محفوظ دارد. ترکیه سعی دارد بنابر خواست آمریکا، خرید نفت و گاز از ایران را کاهش دهد و از سوی دیگر میزان نفت و گاز خریداری شده از ایران را با قیمتی کمتر از قیمت های بین المللی دریافت نماید. وضعیت کنونی تحریم های بین المللی علیه ایران بهترین فرصت را در اختیار دولتمردان ترک قرار داده است تا هم کالاهای ساخت ترکیه را به ایران تحمیل کنند و هم از تحریم های پولی و بانکی ایران سود سرشاری ببرند. جالب اینکه رفتار ترکیه در دوران جنگ صدام علیه ایران هم به همین صورت بود.

 شاید مهمترین چالش ایدئولوژیک در روابط ایران و ترکیه، تلاش آنکارا در جا انداختن الگوی سیاسی خود در خاورمیانه به عنوان رقیب الگوی ایرانی است. اردوغان اسلام گرا در ترکیه ی با نظام سیاسی کمالیست، الگوی سیاسی خود را به عنوان نمونه ای از دولت اسلامگرا سازگار با مدرنیسم و غرب می داند. حکومت اردوغان این الگو را به عنوان مدل راهنما برای اسلام گرایان کشورهای اسلامی می داند که دچار تحولات اخیر جهان عرب شده اند. ترکیه به عنوان میراث دار عثمانی دارای جایگاه ویژه در میان کشورهای اسلامی است و با توجه به همین پیشینه، ترکیه مدل سیاسی حزب عدالت و توسعه را دارای ظرفیت الگو برداری توسط اسلام گرایان کشورهای عربی می داند. علاوه بر این، غرب به ویژه امریکا نیز ارائه مدل ترکیه را که بر تعامل با غرب تاکید دارد نسبت به الگوی حکومت اسلامی ایران  که بر تقابل با غرب تاکید دارد، ترجیح می دهد و الگوی ترکیه را سازگار تر و بی خطر تر نسبت به منافع خود می داند. این شاید نسخه دیگری از طرح خاورمیانه بزرگ تر«کاندولیزا رایس» باشد.

نتیجه اینکه، عوامل مزبور دست به دست هم داده اند که ابرهای تیره بر روابط دو کشور همسایه سایه افکنده است که با گذشت زمان بر غلظت سیاهی این ابرها افزوده می شود. با توجه به محاصره سیاسی و تجاری غرب و محدودیت بدیل های تجاری دیگر برای ایران، هر چند باید واقعیت ها را  در نظر داشت؛ ولی هنر سیاست این نیست که واقعیت های مزبور دیپلماتها را از ایجاد روزنه در این ابرهای ضخیم مأیوس نماید. به رغم شکنندگی روابط تهران-آنکارا، باید در تداوم آن با ظرافت دیپلماتیک و رعایت عزت، حکمت و مصلحت کوشید؛ وگرنه خراب کردن و گسستن رشته های ارتباطی در این شرایط، راحت ترین و مخرب ترین کار ممکن است. /16