مذاکره در فرایند دیپلماسی اجبار

ابراهیم متقی*

کشورهای انقلابی به دلیل ماهیت و نقش منطقه ای خود، نیاز فراگیری به امنیت دارند. در چنین شرایطی، الگوی کنش آنان با دیگر بازیگران، ماهیتی همکاری جویانه خواهد داشت. این در حالی است که کارگزاران رژیم پیشین و نیروهای فراملی در سیاست بین المللی، رویکرد کاملاً متفاوتی در رویارویی با کشورهای انقلابی در پیش می گیرند. انقلاب مشروطه در ایران با واکنش حکومت تزاری روسیه روبه رو شد. نهضت ملی شدن صنعت نفت نیز سرانجامی جز کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ نداشت.

فرایندهای همکاری جویانه کارگزاران انقلاب اسلامی ایران، پس از پیروزی با سیاست ها و واکنش های کاملاً متفاوت بین المللی روبه رو شد. هرچند ایران از «راهبرد حفظ محور» برای تثبیت انقلاب اسلامی بهره می گرفت، رویکرد همکاری جویانه و انعطاف پذیر ایران در محیط منطقه ای و بین المللی با نشانه هایی از تضاد روبه رو شد.

در چنین شرایطی می توان نشانه هایی از «دیالکتیک منازعه» را در کنش بازیگران بین المللی در برخورد با جمهوری اسلامی ایران دید. اقدامات بازیگران منطقه ای و نیروهای فرامنطقه ای به شکل گیری رویدادهایی از جمله کودتای نوژه، سازماندهی نیروهای مسلح ضد حکومتی در ترکیه، بی ثبات سازی محیط اجتماعی ایران از طریق فعال سازی تضادهای هویتی و جنگ تحمیلی انجامید. هرکدام از این کارها را می توان بخشی از کنش تهاجمی بازیگرانی دانست که انقلاب اسلامی را عامل ایجاد تغییر و دگرگونی انقلابی در نظام جهانی می دانستند.

۱. مذاکره در شرایط عدم اطمینان راهبردی

برای تبیین فرایندهای تهاجمی علیه انقلاب اسلامی ایران بر پایه نظریه های روابط بین الملل، می توانیم رویکرد «مارپیچ صعودی ناامنی بین المللی» را به کار ببریم. بر پایه چنین رویکردی، تلاش های یک دولت انقلابی برای دستیابی به امنیت، در دیگر دولت ها احساس ناامنی به وجود می آورد. دولت های محافظه کار که سیاست مقابله با دولت های انقلابی را در دستور کار خود دارند، معمولاً به بد ترین گمان ها و تحلیل ها نسبت به ماهیت و کارکرد دولت های انقلابی در محیط منطقه ای دامن می زنند. چنین ادراکی زمینه های لازم برای شکل گیری اقدامات جمعی علیه بازیگر انقلابی را فراهم می کند. در این شرایط، زمینه برای ائتلاف های منطقه ای و جهانی علیه دولت انقلابی شکل می گیرد. این اقدامات جمعی نیز «مارپیچ صعودی ناامنی و منازعه» را اجتناب ناپذیر می سازد. بازیگران ائتلاف علیه دولت انقلابی، معمای امنیت را تشدید می کنند و برای تحقق اهداف خود، از انعطاف ناپذیری راهبردی بهره می گیرند.

«تصورات ایجاد شده» عامل اصلی بسیاری از تضادهایی است که در فرایند کنش قدرت های بزرگ، بازیگران محافظه کار منطقه ای و کارگزاران اجرایی جنگ نیابتی علیه دولت انقلابی به وجود می آید. دقیقاً چنین فرایندی به عنوان واقعیت کنش بازیگران مؤثر در سیاست بین الملل علیه جمهوری اسلامی ایران اتفاق افتاده است.

هرچند برخی پژوهشگران بر این باورند که ایران در نظام دوقطبی، از «شکاف ساختاری» آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی (سابق) برای تحقق اهداف راهبردی خود استفاده کرده است، واقعیت ها نشان می دهد که دو قدرت بزرگ جهانی و متحدان امنیتی آنان -در چهارچوب پیمان ورشو و ناتو- بیشترین حمایت های راهبردی خود را از عراق در مقابل ایران دریغ نکردند. این حمایت فراگیر و پایان ناپذیر آنان از عراق، موازنهٔ قدرت منطقه ای را با تغییراتی روبه رو کرد. مثلاً می توان حملهٔ نظامی عراق به کویت و اشغال این کشور را بازتاب «دیالکتیک منازعه» در برابر بازیگران اصلی سیاست بین الملل برای مقابله با فرایندهای سیاسی، منطقه ای و راهبردی ایران دانست.

۲. کاربرد دیالکتیک منازعه در سیاست راهبردی آمریکا علیه ایران

تراژدی منازعه علیه جمهوری اسلامی ایران، به نتایج پُرمخاطره ای برای شهروندان و گروه های اجتماعی ایران منجر شده است. بسیاری از سیاست های آمریکا علیه ایران و کشورهای انقلابی، همواره به چنین مخاطرات اجتماعی گسترده ای برای شهروندان کشورهای فراروی آن ها انجامیده است. تضادهای دولت انگلیس با دکتر مصدق ـ در دوران ملی شدن صنعت نفت ـ منجر به گسترش تحریم اقتصادی علیه ایران شد.

کودتای ۲۸ مرداد کرمیت روزولت، سرهنگ شوارتسکوف و آلن دالس را نیز باید نمادی از گسترش تهدید علیه شهروندان کشورهای انقلابی دانست. آمریکا چنین الگویی را در سال ۱۹۷۳ و در برخورد با حکومت مردمی سالوادور آلنده در شیلی نیز به کار گرفته است. حوادث تراژیک تاریخ نشان می دهد که کودتای پینوشه در ۱۱ سپتامبر ۱۹۷۳ انجام گرفت؛ روزی که دمکراسی در رویکرد کارگزاران سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا، قربانی ضرورت های امنیتی ایالات متحده شد.

چنین نشانه های تاریخی را می توان در بسیاری دیگر از حوزه های جغرافیایی نیز دید. امنیت گرایی در رهیافت سیاسی و بین المللی آمریکا همواره منجر به نادیده گرفتن واقعیت های سیاسی و اجتماعی کشورهای پیرامونی شده است. چنین وضعیتی «مارپیچ صعودی ناامنی بین المللی» را برای همهٔ کشورهای درگیر تقویت می کند.

نشانه های دیگری از نادیده گرفتن نیازهای اجتماعی شهروندان ایرانی را می توان در سیاست های امنیتی آمریکا دید که به سازوکارهای به کاررفته توسط وزارت خزانه داری آمریکا در همکاری همه جانبه با اف. بی. آی و دیگر سازمان های اطلاعاتی و امنیتی آمریکا در قالب تحریم اقتصادی علیه ایران سازماندهی شده است. این سیاست ها و سازوکار ها نشانه های دیگری از بازتولید دیالکتیک منازعه علیه شهروندانی است که در ۳۴ سال گذشته همواره با محدودیت های اقتصادی، راهبردی، تکنولوژیک و امنیتی آمریکا مواجه بوده اند. چنین تحریم هایی خود را در مشکلات قابل توجه زندگی اجتماعی و اقتصادی شهروندان ایران نشان داده است و تداوم سیاست تحریم علیه ایران را می توان زمینه ساز بسیاری از مشکلات اقتصادی جامعهٔ ایرانی دانست.

۳. دیپلماسی فشار و تهدیدات تصاعدی در سیاست راهبردی آمریکا

رویکردهای گوناگون دربارهٔ دلایل إعمال چنین تحریم هایی وجود دارد. واقعیت آن است که سیاست راهبردی آمریکا در برخورد با ایران با نشانه هایی از «دیپلماسی فشار» و «تهدید کم شدت و تصاعدیابنده» همراه شده است. در چنین شرایطی است که دولت ایران نسبت به ادبیات همکاری جویانهٔ اشخاصی مانند «جوزف بایدن»، «چاک هاگل»، «باراک اوباما» و «جان کری» اعتماد چندانی ندارد.

هر فرایند بین المللی و از جمله «مذاکرهٔ دیپلماتیک»، نیاز به شرایطی نسبتاً برابر بین بازیگران دارد. این رویکرد همواره در ذهنیت و ادراک رهبران جمهوری اسلامی ایران وجود دارد که مذاکره در وضعیت دیپلماسی تهدید و فشار به چه نتایجی برای جمهوری اسلامی ایران می انجامد؟

رهبران انقلابی نیز همچون رهبران بوروکراتیک، رویکردی عمل گرایانه دارند. رهبران انقلابی، بی اعتمادی خود نسبت به سیاست امنیتی و راهبردی قدرت های بزرگ را به گونه ای صریح و بر اساس تجارب تاریخی ابراز می کنند. هر رویکرد سیاسی و امنیتی در یک فرایند تاریخی بازتولید می شود. بنابراین اندیشه های انقلابی در برخورد با انگاره های دیپلماتیک -مانند مذاکره- نیز بر پایه الگوهای کنش قدرت های بزرگ در فرایند تاریخی بازتولید می شود.

گزاره های سیاسی و ادبیات «رهبران بوروکراتیک» نیز همانند رهبران انقلابی، معطوف به کسب حداقلِ نتایج سیاسی و اقتصادی در شرایط «مصالحهٔ راهبردی» است. هرچند این رهبران احتمالاً ادبیات و مفاهیم متفاوتی را به کار می گیرند، رویکرد مبتنی بر «عقلانیت ارتباطی» نیز تحت الشعاع شرایط مبتنی بر «تهدید امنیتی» و «تحریم اقتصادی» قرار می گیرد؛ بنابراین، کارگزاران اجرایی آمریکا باید این نکته را بدانند که اگر مذاکره معطوف به بازی برد ـ برد یا مصالحه گرایی راهبردی است، آنان باید در شرایط مذاکره، کنش های همکاری جویانه را در دستور کار خود قرار دهند.

رهبران آمریکا در شرایطی از مذاکرهٔ دیپلماتیک و درهای باز گفت وگو برای حل مشکلات ایران-آمریکا سخن می گویند که از گزینهٔ تصاعد فشار و تهدید نیز بهره می گیرند. نشانهٔ چنین تهدیداتی را می توان در ارتباط با رویکرد نهادهای سیاسی و کارگزاران اجرایی آمریکا ملاحظه کرد. رهبران سیاسی آمریکا از مذاکره صحبت می کنند، اما شکل جدیدی از تحریم های اقتصادی را هم علیه شهروندان ایرانی اعمال می کنند. چنان که آخرین مرحلهٔ تحریم های اقتصادی آمریکا علیه ایران را در ششم فوریه ۲۰۱۳ آغاز کرده اند!

رهبر انقلاب: به قول خود آمریکایی ها، سیاست خاورمیانه ای آن ها دچار شکست شده. آمریکا در سیاست های خود در این منطقه، دچار شکست است. نیاز دارند به اینکه یک برگ برنده ای را به قول خود هاشان رو کنند؛ این برگ برنده از نظر آن ها عبارت است از اینکه: نظام جمهوری اسلامیِ انقلابیِ مردمی را بکشانند پای میز مذاکره. (۹۰/۱۱/۱۹)

۴. سیاست عملی آمریکا در برخورد با ایران

چنین تحریم هایی را می توان بخش دیگری از سیاست «محدودیت راهبردی علیه شهروندان ایرانی» دانست. ارزیابی ادبیات سیاسی رهبران آمریکا و سیاست اجرایی آنان، نشان می دهد که آمریکایی ها «گزینهٔ اغوا» در رفتار دیپلماتیک خود علیه ایران را به کار می برند. به طور کلی می توان این موضوع را مورد توجه قرار داد که وقتی «سیاست اعلامی» با «سیاست عملی» در وضعیت تفاوت بنیادین باشد، طبیعی است که جامعه و رهبران سیاسی ایران نمی توانند هیچ گونه اعتمادی به ادبیات دیپلماتیک آمریکا داشته باشند.

مذاکره باید معطوف به حل نیازهای اجتماعی و اقتصادی جامعهٔ ایران باشد. الگوی مبتنی بر تصاعد تهدید و افزایش تحریم های اقتصادی به همراه ادبیات صلح جویانه را ـ که نهاد ها و کارگزاران اجرایی آمریکا آن را تبیین و پیگیری می کنند ـ می توان به عنوان نشانه ای از سیاست دوگانهٔ آمریکا علیه ایران تلقی شود. در چنین فرایندی، حتی هویجی کوچک از فاصله ای دور نیز مشاهده نمی شود. الگوی مبتنی بر تهدید، مهار، تحریم و ترغیب، بدون عبور از تحریم های اعمال شده نمی تواند برای مردم و تصمیم سازان سیاسی ایران مطلوب باشد.

آن چه امروز آمریکا در سیاست عملی خود و در برخورد با ایران به کار می گیرد، «فرایند تهدید - مهار - تحریم - ترغیب» است. بهره گیری از چنین الگویی نشان می دهد که راهبرد آمریکا معطوف به «حل مسأله» نیست. پیچیده شدن روابط ایران-آمریکا نیز به همین دلیل است که کارگزاران اجرایی ایالات متحده از ادبیات صلح، مذاکره، مصالحه و همکاری صحبت به میان می آورند، در حالی که سیاست عملی آن ها معطوف به سازوکارهایی است که بر مشکلات راهبردی جامعهٔ ایران می افزاید.

در چنین شرایطی است که رهبران سیاسی ایران ادبیات همکاری جویانه و گزاره هایی مانند مذاکره و مصالحه را در قالب فرایندهای تاریخی تحلیل می کنند. تاریخ روابط بین الملل نشان می دهد که هر گاه کارگزاران دیپلماتیک و اجرایی کشورهایی همانند آمریکا و انگلستان از سیاست تصاعد تحریم بهره گرفته اند، هدف نهایی آنان براندازی سیاسی بوده است. لذا طبیعی است، هر کشوری در برابر سیاست تهدید آشکار و نهفتهٔ دیگر بازیگران بین المللی مقاومت کند. الگوی مقاومت هم می تواند با ادبیات های متفاوتی مطرح و عنوان شود.

۵. مذاکره در ادبیات رهبران انقلابی و رهبران بوروکراتیک

«ماکس وبر» در سال ۱۹۱۹ کتاب «دانشمند و سیاستمدار» را منتشر کرد. در این کتاب او کوشید نشان بدهد که منطق و الگوی رفتاری دانشمندان و سیاستمداران با یکدیگر مشابهت دارد. در حالی که هر یک از آنان ادبیات متفاوتی را برای تحقق اهدافشان به کار می برند. در شرایط کنونی نیز تحلیل گران روابط بین الملل با الهام از «ماکس وبر» می توانند موضوع «رهبران انقلابی - رهبران بوروکراتیک» را تبیین کنند. در اوضاع کنونی، می توان این موضوع را مطرح کرد که تحلیلگران آکادمیک و کارگزاران بوروکراتیک ایران نیز «منطق تهدید برای مذاکره» را سودمند نمی دانند.

کشور ها بیش از آنکه به ادبیات صلح جویانه یا ادبیات مقاومت توجه داشته باشند، سیاست عملی دیگر کشور ها را بررسی می کنند. سیاست عملی آمریکا در برخورد با ایران همواره مبتنی بر «تصاعد تهدید» بوده و چنین الگویی ذهنیت کارگزاران ایرانی را تحت تأثیر قرار داده است. صلح ماندگار و همکاری های منطقه ای در شرایط بی اطمینانی، معطوف به کاربرد سازوکاری است که زمینهٔ لازم را برای منافع متقابل بازیگران ایجاد کند. همکاری های متقابل بازیگران در شرایطی حاصل می آید که آنان بتوانند در فرایند کنش دیپلماتیک یا هر الگوی دیگری، بخشی از اهداف و منافع خود را تأمین کنند.

الگوی رفتار آمریکا در ذهنیت و ادراک جامعه ایرانی و تحلیلگران روابط بین الملل و کارگزاران سیاست خارجی این جامعه، معطوف به تهدیدهای فزاینده و تصاعدیابنده است. هرچند برقرار ماندن صلح همیشگی با سازوکارهای همکاری جویانه ای مانند مذاکره برای تمامی بازیگران بهتر خواهد بود، اما در شرایطی که تضمینی برای نتایج حاصل از مذاکره برای منافع بازیگران وجود ندارد، ترجیح می دهند از الگوی انکار و مقاومت استفاده کنند. تاریخ نشان داده است که حتی بسیاری از جنگ های تهاجمی بازیگرانی مثل آمریکا، مبتنی بر اقدامات احتیاطی نابجا و نادرست برای حفظ دستاوردهای گذشته بوده است.

۶. هویت گرایی ایرانی در برابر تصاعد تهدید

آمریکایی ها هیچ گاه گمان نمی کردند افزایش درگیری آنان در محیط های منطقه ای منجر به گسترش جنبش مقاومت شود. در شرایط موجود، ایران به عنوان مرکز جبههٔ مقاومت در محیط منطقه ای آسیای جنوب غربی، شرق مدیترانه و شمال آفریقا به شمار می آید؛ بنابراین، هرگونه کنش راهبردی ایالات متحده باید معطوف به دادن حداقل حقوق سیاسی و بین المللی به ایران شود؛ کشوری که جایگاهی هویتی در محیط منطقه ای دارد، می کوشد تا انگاره های مقاومت و منافع را در فرایند دیپلماتیک پیگیری کند. تحقق چنین شرایطی هنگامی فراهم می شود که حداقل های سیاسی برای نظام سیاسی و شهروندان ایرانی در روند تعامل راهبردی تأمین شود.

نظرسنجی مؤسسهٔ گالوپ که آن را در نهم فوریه ۲۰۱۳ منتشر کرد، نشان می دهد که جامعهٔ ایرانی نسبت به سیاست های آمریکا بی اعتماد است. تحریم های یک جانبهٔ آمریکایی ها شرایط اقتصادی را برای شهروندان ایرانی دشوار تر کرده و آنان را به این باور رسانده که ایالات متحده عامل اصلی گسترش و تداوم مشکلات اقتصادی آنان است. در نتایج این نظرسنجی گالوپ، ۴۷ درصد از شهروندان ایرانی، سیاست تحریم آمریکا علیه ایران را عامل اصلی مشکلات اقتصادی خود می دانند. در این باره حتی ۶۳ درصد شهروندان از تداوم برنامهٔ هسته ای ایران حمایت کرده اند.

این نظرسنجی همچنین نشان می دهد که ایالات متحده با تداوم و تصاعد سیاست تحریم، نه تنها نتوانسته مشکلات راهبردی خود با دولت ایران را کنترل کند، بلکه زمینهٔ شکل گیری واکنش هایی در برابر آمریکا را نیز دامن زده است. نظرسنجی گالوپ بیانگر آن است که جامعهٔ ایرانی، سیاست های اقتصادی و راهبردی آمریکا را عامل اصلی بسیاری از مشکلات زندگی اجتماعی و نقش شهروندی خود می دانند.

* استادتمام روابط بین الملل و عضو هیأت علمی دانشگاه تهران

این مطلب نخستین بار در پایگاه اطلاع رسانی رهبر انقلاب منتشر شده است.