مهاجران؛ پل دوستی میان ایران و افغانستان

نویسنده: ماندانا تیشه یار، عضو هیات علمی موسسه آموزش عالی اکو، دانشگاه علامه طباطبائی

دیپلماسی ایرانی: ایده راه اندازی گفتگوهای فرهنگی میان نخبگان فکری و دانشگاهیان دو کشور همسایه، ایران و افغانستان، را دکتر علی اصغر مصلح، استاد فلسفه دانشگاه علامه طباطبائی، برای نخستین بار در پاییز ۱۳۹۴ پس از بازدید استادان این دانشگاه از مراکز علمی شهر کابل مطرح کرد. این ایده به دست استادان پژوهشکده فرهنگ پژوهی دانشگاه علامه جامه عمل پوشید و در آذرماه ۱۳۹۵ نخستین دور گفتگوهای فرهنگی میان اندیشمندان دو کشور، با همکاری انستیتوت مطالعات استراتژیک افغانستان و دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه ایران، در تهران برگزار شد.

نخستین دور گفتگو ها، بیش از هر چیز، به بررسی کلیات و تاکید بر ضرورت افزایش آمدورفت ها میان دانشگاهیان ایرانی و افغانستانی و اشاره به پیوندهای تاریخی دیرینه میان دو ملت گذشت. و در دومین دور این گفتگو ها که در آذرماه ۱۳۹۶ در شهر کابل برگزار شد، محور اصلی بحث ها «گفتگو در باب مهاجرت» بود. این یادداشت، نگاهی دارد بر آنچه که در سفر هیات دانشگاهیان ایرانی به کابل و پنجشیر گذشت.

به یاد یار و دیار

در بدو ورود هیات استادان و پژوهشگران ایرانی به کابل، موسسه تحصیلات عالی گوهرشاد، میزبان برنامه رونمایی کتاب تازه بهمن کیارستمی با نام «فتو ریاحی» بود. این کتاب که روایتگر مجموعه ای از عکس های مهاجران افغان و گویای آرزو ها و دلتنگی های سال های دور از وطن آنهاست، در قالبی نو قدرت تخیل بیننده را به کار می اندازد تا داستانی به فراخور هر عکس را در ذهن تصور کند. نمایش این کتاب، سخنان رویا سادات، کارگردان سر شناس افغان و دکتر آرمین امیر، جامعه شناس ایرانی، آغازگر گفتگوهای ما و دوستان افغان درباره مهاجرت بودند. و نمایش فیلم تاثیرگذار «صفر مرزی» که در آن نوجوانان نسل دوم و کودکان نسل سوم مهاجر افغان از سردرگمی های هویتی خود سخن می گفتند، به خوبی دشواری راه پیش رو را نشان می داد.

کز نیستان تا مرا ببریده اند

در روز برگزاری همایش در هتل اینترکنتیننتال کابل که بنایی قدیمی و باشکوه و یادگار روزگار پیش از جنگ در این شهر است، در مجموع بیست سخنرانی از سوی دو طرف ارایه شد. در این سخنرانی ها، بر چند نکته اساسی تاکید شد. نخست آنکه مهاجرت پدیده ای ویژه جوامع ما نیست. امروزه یکی از مهم ترین مباحث عرصه سیاست بین الملل، بحث درباره مهاجرت های بین المللی و بررسی ابعاد حقوقی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، امنیتی و سیاسی این مهاجرت ها است. بنابراین بهتر آن است که این موضوع در دو سطح خرد و کلان همزمان مورد بررسی قرار گیرد.

دیگر آنکه، شرایط موجود در جامعه افغانستان و معادلات منطقه ای و بین المللی گویای آن هستند که آسایش و امنیت در سال های نزدیک در این کشور فراهم نخواهند آمد و از این رو می توان پیش بینی کرد که روند کوچ مردم افغان به دیگر سرزمین ها همچنان ادامه یابد. از این رو، پس از چهار دهه تداوم این وضعیت، باید پذیرفت که هر دو کشور نیازمند برنامه ریزی بلندمدت برای مدیریت بهینه شرایط مهاجران و جامعه میزبان هستند.

و در این میان، وظیفه دانشگاهیان ایرانی و افغانستانی می تواند خطیر تر از دیگر اقشار هر دو جامعه باشد. ارایه راهکارهایی برای افزایش پذیرش اجتماعی مهاجران، سروسامان دادن به شرایط زیست ایشان، راه اندازی سازمان های مردم نهاد در هر دو کشور برای کمک به مهاجران، زمینه سازی برای ادامه تحصیل جوانان مهاجر و پیش بینی برنامه های توانمندسازی مهاجران از جمله موضوعاتی بودند که مورد تاکید دو طرف قرار گرفتند.

به طور کلی، می توان گفت که تلاش برای تبدیل پدیده مهاجرت از یک امر تهدیدآمیز به یک فرصت خوب برای افزایش شناخت و گسترش روابط میان دو ملت ایران و افغانستان، هدف اصلی دانشگاهیان دو کشور بود. آنان راه فرصت سازی از حضور شمار بالای مهاجران افغان در ایران را تلاش های علمی برای گفتمان سازی در دو سطح دانشگاهی و رسانه ای در زمینه استفاده از ظرفیت های جمعیت مهاجر برای پیوند میان دو جامعه می دانستند. این گفتمان سازی مشترک توسط روشنفکری مسوولانه، بیش از هر چیز می تواند بدنه اجتماعی دو کشور را از «همزبانی» به سوی «همدلی» سوق دهد.

به این ترتیب، تلاش برای انجام مطالعه و ارایه راهکارهایی برای حل مشکلات چهارگانه مهاجران (شامل تابعیت، آموزش، بهداشت و کار) می تواند در اولویت مطالعات و پژوهش های علوم انسانی و اجتماعی دو کشور جای گیرد. همچنین بررسی میزان پذیرش نسل دوم و سوم افغان در جامعه مادر (که امروزه آن ها را ایرانی گک یا ایرانی شده می نامند) و وضعیت و جایگاه اجتماعی و اقتصادی ایشان پس از بازگشت به خانه، از جمله دیگر موضوعاتی است که نیاز به مطالعه و آسیب شناسی دارد. اگر در نظر داشته باشیم که در اغلب جوامع، مهاجرانی که به خانه بازگشته اند، پیشروان توسعه جامعه خود شده اند، آنگاه بهتر می توان به اهمیت لزوم رسیدگی به وضعیت مهاجران به خانه بازگشته پی برد.

افزون بر این، در حوزه همکاری های علمی میان دو کشور، وجود ظرفیت بالای دانشگاه های ایران در جذب دانشجو و خالی ماندن بسیاری از صندلی ها در اغلب رشته ها در سال های اخیر، زمینه مناسبی را فراهم آورده تا ده ها هزار دانشجوی افغان، به ویژه آن دسته از ایشان که به عنوان مهاجر در ایران زندگی می کنند، به تحصیلات عالیه بپردازند. این امر نیز نیازمند بررسی کار شناسی و ظرفیت سنجی توسط استادان و پژوهشگران دو کشور است.

از دیگر موضوعات مطرح شده در همایش، بحث قاچاق انسان و ابعاد امنیتی و حقوقی این موضوع، نگاه جامعه شناسانه به ابعاد هویتی و اجتماعی گروه های افغان ـ ایرانی، نقش و جایگاه زنان در امر مهاجرت و همسان شدن با جامعه میزبان و بالاخره، نقد و بررسی سیاست ملی دولت افغانستان درباره بیجاشدگان و عودت کنندگان بودند و در پایان هم چند درخواست دوستانه از ما شد: مردمی را که باز می گردانیم، از مرز نیمروز نفرستیم؛ توجه داشته باشیم مرز را که می بندیم، بحران بازارگانی درست می شود؛ مرز میلک را بهتر مدیریت کنیم، و مرز اسلام قلعه نیازمند بهینه سازی است.

این مردمان نجیب

افغان ها اغلب مهمان نواز و خوش خلق هستند. ما انتظار داشتیم بحث مهاجرت که طرح می شود، سر درد دل آنان نیز باز شود و از دلتنگی ها و ناملایمت هایی که گاه در جامعه ما دیده اند، فراوان گلایه کنند. اما آنان رسم میزبانی نگاه داشتند و جز به اندک اشاره ای، به سکوت از کنار برخی از خاطرات تلخشان گذشتند.

با این همه، اندوه روزگار مهاجرت را می شد در سخنرانی دکتر بلقیس علوی جعفری، استاد دانشگاه کابل دید که درباره «بازنمایی مهاجرت در فرهنگ شفاهی افغان ها؛ با تاکید بر شعر و موسیقی» پژوهشی ارزشمند انجام داده است. نوستالژی دوری از وطن که در فارسی به آن «غم غربت» می گوییم، به خلق چنان آثار ارزشمندی انجامیده که در سال های اخیر، ادبیات مهاجرت را در افغانستان بسیار غنی ساخته است.

مسعود؛ قهرمان ملی

در این سفر، والی پنجشیر، از سر لطف، هیات دانشگاهیان ایرانی را دعوت کرد تا به این منطقه زیبا و کوهستانی بروند و چند ساعتی مهمان آن ولایت باشند. فاصله کابل تا پنجشیر را در جاده ای با آسفالت خوب و چشم انداز زیبا در دو و نیم ساعت طی کردیم. از کنار رودخانه پرآب پنجشیر و تصاویر شهدا و مزارع وسیع منطقه که گذشتیم، رسیدیم به مقر والی که چندان فاصله ای از آرامگاه باشکوه احمد شاه مسعود نداشت. پس از صرف سیب زرد و خوش طعم پنجشیری، همگی به سوی آرامگاه مردی رفتیم که جهان از کشته شدنش در شهریور ۱۳۸۰ تکان خورد و امروزه در حالی که همه جا تصویرش به عنوان نماد قهرمان ملی به چشم می خورد، می توان زمزمه زیرلب برخی را نیز شنید که انتقادهایی از سیاست ها و عملکردهای او دارند. با این همه، به نظر می رسد مسعود امروزه بیش از هر سیاستمدار و مبارز دیگری در کابل و مناطق اطراف هوادار دارد.

استادان ایرانی بر روی فرش های ترکمن زیبایی که در آرامگاه پهن بود نشستند و در حالی که نسیم خنک آذرماه بر مزار او می وزید، فرصتی دست داد تا دکتر سید رسول موسوی، مشاور وزیر امور خارجه و سفیر پیشین ایران در تاجیکستان، از خاطرات دیدارش با شیر دره پنجشیر و علاقه او به کتابخوان شدن مردم سرزمینش بگوید.

در آن ساعت که ما را وقت خوش بود

دکتر داود مرادیان، رییس انستیتوت مطالعات استراتژیک افغانستان، سنگ تمام گذاشت و اهالی فکر و هنر را در شب پایانی اقامت هیات ایرانی در کابل دعوت کرد تا در قلعه قدیمی ای که متعلق به سده نوزدهم میلادی است و روزگاری یکی از کاخ های امیرعبدالرحمن خان، حاکم سرزمین افغان ها به شمار می رفته و خاطرات گفتگوهای تعیین خط مرزی دیوراند را هنوز در دل سنگ و آجر خود حفظ کرده، دور هم گرد آییم.

نشستن بر روی تشکچه های پر نقش و نگار و گوش دادن به نوای موسیقی قوالی و اشعار مولانا و بیدل دهلوی و گپ زدن دوستانه مردمان دو سرزمین همسایه، شبی خاطره برانگیز را ساخت. در این میان، فرصتی دست داد تا بزرگان جمع به بازگویی خاطرات خود از دهه پنجاه خورشیدی و سیاست های قدرت های بزرگ در این دو کشور بپردازند و جوان تر ها، در سکوت و خلسه شب قلعه، دانه های سرخ انار را به آهستگی در دهان بگذارند و به سخنان و تحلیل های سیاسی پیشکسوتان گوش دهند.

کابل جان؛ باز هم می آییم

نشد که شهر را خوب ببینیم. میزبانان نگران بودند که مبادا گزندی به مهمانان برسد. همینقدر بود که دیدن شهر و مردمان، از پشت شیشه ماشین میسر شد و نشد که در کوچه پس کوچه های کابل گشتی بزنیم و سرگذشتش را از در و دیوار و مردمانش بشنویم. با این همه، خداحافظی ای در کار نیست؛ که این تازه آغاز سلامی دوباره است.