دیپلماسی علمی در سایه موانع امنیتی

نویسنده: احسان دستِـغیب، مترجم و پژوهشگر سیاسی

دیپلماسی ایرانی: در عصری که دیپلماسی سنتی با چالش‌های جدی روبه‌روست، "دیپلماسی دانشگاهی" به عنوان یکی از ابزارها و پلی میان فرهنگ‌ها و ملت‌ها اهمیتی روزافزون می‌یابد. اخیراً، کنفرانسی بی‌سابقه در تهران، با همکاری دانشگاه اتونومای مادرید و دانشگاه علامهٔ طباطبایی، گامی نوین در نزدیک کردن دو حوزه فرهنگی مهم جهان برداشت.

این نخستین همایش و گفت‌وگوی دانشگاهی میان پژوهشگران حوزه فرهنگی نوروز و جهان ایبرو-آمریکایی بود که در روزهای ۸ و ۹ دسامبر ۲۰۲۴ (۱۷ و ۱۸ آذر ۱۴۰۳) در تهران برگزار شد. رویدادی مهم شامل ۱۱ پنل تخصصی و ۴۸ ارائهٔ علمی که به صورت حضوری و آنلاین ارائه شدند.

این همایش با مشارکت اساتید و پژوهشگرانی از کشورهای مختلف از جمله ایران، اسپانیا، شیلی، برزیل، قزاقستان، مکزیک، هند و پرتغال برگزار شد و زمینه را برای همکاری و شناخت عمیق‌تر میان دو منطقه فرهنگی مهم جهان فراهم آورد.

پروفسور Fernando Camacho Padilla، مدیر گروه مطالعات ایران و زبان فارسی در دانشگاه اتونومای مادرید، نقشی کلیدی در طراحی و اجرای این طرح نوآورانه ایفا کرد. تلاش‌های خستگی‌ناپذیر وی در بیش از یک دههٔ‌ گذشته، از سر دلبستگی و علاقه به ایران و نیز فعالیت‌های روز‌افزونِ‌ گروه مطالعاتی دانشگاه اتونومای مادرید در گسترش مطالعاتِ ایران‌شناسی و بسط فرهنگ ایران‌زمین در اسپانیا، زمینه‌ساز رویداد‌های گوناگون و از جمله همایش مهم اخیر شده است.

همچنین در فضایی که به ندرت سفارت‌خانه‌ای اروپایی تن به ابتکاری نوین به جهت ارتقأء روابط با ایران می‌دهد، سفارت اسپانیا با حمایت و مساعدت از مدعوین، گام‌هایی در جهت تسهیل فرایند برگزاری بهتر این همایش فراهم آورده بود. 

با این حال، این رویداد مهم با چالش‌هایی نیز روبه‌رو شد. علی‌رغم تلاش‌های گسترده و انگیزهٔ قوی برگزارکنندگان، صدور ویزا برای برخی از شرکت‌کنندگان کلیدی، از جمله برای پروفسور کاماچو، که هم دعوت‌نامه از دانشگاه علامه ‌طباطبایی داشت و هم قرار بود مهمان سفارت اسپانیا در تهران باشد، ‌با مشکلاتی جدی مواجه شد و در نهایت امکان حضور اعضای کلیدی فراهم نشد، و این در حالی است که ایشان در یک دهه گذشته بارها به ایران سفر کرده بود. 

از آنجا که نهاد پاسخگویی برای چرایی این عدم اعطای ویزا وجود ندارد، گمانه‌ها بر این بود که جناب پروفسور در دام جغرافیای تحمیلی گرفتار شده! گویا ایشان برای انجام پروژه‌های بشردوستانه مجبور بوده برای رسیدن به مناطق خودگردان فلسطینی، در سفری که ۱۲ سال پیش انجام شده، از خاک تحت اشغال اسرائیل عبور کند، چرا که جغرافیای منطقه راه دیگری برایش باقی نگذاشته است. حال این عبور اجباری از سرزمین‌های اشغالی، برای برخی نهادهای امنیتی ما به یک نمره منفی تبدیل شده است! گویی او می‌توانسته با بالُن از روی این مناطق پرواز کند یا تونلی زیرزمینی حفر کند تا مبادا پایش به خاک تحت اشغال اسرائیل برخورد کند. به هر حال، ظاهراً برخی از دست‌اندر‌کاران ترجیح می‌دهند دانشمندان خارجی را قربانی جغرافیای سیاسی منطقه کنند به جای اینکه درک عمیق‌تری از پیچیدگی‌های ژئوپلیتیک خاورمیانه داشته باشند!

در شرایطی که ایران با فشارهای بین‌المللی و چالش‌های داخلی روبه‌روست، و ائتلاف عبری – ترکی -عربی با هجمه‌های پی‌در‌پی‌ خود به دنبال به انزوا کشیدنِ کشور و بالاخص زدودن حوزه نفوذ فرهنگ ایرانی‌است، چنین رویدادهایی می‌توانند نقشی حیاتی در شکستن انزوای سیاسی و تقویت جایگاه ایران در عرصهٔ جهانی ایفا کنند. با این حال، بی‌دانشی‌ها و بی‌تدبیری‌های داخلی، موانع بوروکراتیک و نگرش‌های محافظه‌کارانه در برخی نهادها، اغلب مانع از بهره‌برداری کامل از این فرصت‌های نادر می‌شوند. 

در این میان، ردِ ویزای پروفسور کاماچو و چند تن دیگر از اعضای اصلی گروه کنفرانس، علی‌رغم وعده‌های مکرر سفارت و سفیر جمهوری اسلامی در اسپانیا در مراسم‌ها و مهمانی‌ها مبنی بر عدم وجود مشکل برای تردد به ایران که به احتمال زیاد در آن لحظات با حسن نیت و از سر صداقت بیان می‌شد، اما هنگام عمل، در نهایت با عدم پاسخگویی، واقعیت امر به گونه‌ای دیگر رقم خورد، جملگی نشان‌دهنده ناهماهنگی‌های جدی در سیستم دیپلماتیک و اداری کشور است.

این وضعیت با توجیهاتی البته اندک و بیشتر مبهم از سوی نهادی مسئول همراه شده، که ظاهراً هیچ‌کس، از جمله خود سفیر، زهره‌ی پرسش درباره ماهیت و دلایل تصمیمات آن‌ها را ندارد. متأسفانه، عدم پیگیری و مُصر شدنی جدی از سوی دانشگاه علامهٔ طباطبایی و سفارت ایران در اسپانیا، که احتمالاً ناشی از ترس از عواقب احتمالی است («نکند برایم بد شود»)، نشان‌دهندهٔ فرهنگ سازمانی نامطلوبی است که ریشه در تاریخ کشورهای استبدادزده دارد. چنین رویکرد و فضایی حس تشخیص و بها دادن به منافع ملی را از بین برده است. این رویکرد محافظه‌کارانه و عدم شفافیت در تصمیم‌گیری‌ها، نه تنها به منافع ملی آسیب می‌زند، بلکه گویای این نکته است که برخی نهادها هنوز در پارادایم‌های منسوخ دوران جنگ سرد گرفتار مانده‌اند. 

در نهایت، این وضعیت سبب شده تا کارآیی سفارتخانه‌های ایران به سطح یک رستوران تنزل یابد که در بهترین حالت، تنها قادر به ارائه خدمات ساده‌ای همچون سرو غذاهای سنتی است، اما از ایفای نقش مؤثر در راستای منافع ملی و تسهیل روابط بین‌المللی عاجز مانده است. این موضوع ضرورت بازنگری جدی در ساختارها و رویکردهای دیپلماتیک کشور را نشان می‌دهد و نیاز به تغییر از فضایی که در آن افراد نهادها را اداره می‌کنند به فضایی که نهادها افراد را هدایت می‌کنند، بیش از پیش احساس می‌شود؛ چرا که علی‌رغم چالش‌های فراوان و تناقضات آشکار در نظام اداری، بخش مهمی از بدنه دیپلماسی کشور همواره مشتاق خدمت‌رسانی به هم‌میهنان بوده است. به عنوان نمونه، کنسولگری جمهوری اسلامی ایران در اسپانیا، با وجود محدودیت‌های موجود، تلاش‌های چشمگیری در راستای تسهیل امور کنسولی و ارائه خدمات شایسته به ایرانیان مقیم این کشور از خود نشان داده است. این امر نشان‌دهنده عزم راسخ دیپلمات‌های ایرانی در انجام وظایف محوله، حتی در شرایط دشوار، است. دولت جدید که امید فراوانی به آن بسته شده بود، تاکنون ظاهرا در وادی گفتاردرمانی معطل مانده و امید است که زودتر وارد فضای عملگرایی شود. 

در نهایت و با وجود این چالش‌ها، دیپلماسی دانشگاهی می‌تواند پلی مؤثر برای گفت‌وگوی بین فرهنگ‌ها باشد. تلاش‌های گروه مطالعاتی ایران‌شناسی و بسط زبان فارسی در ایجاد پیوند میان جهان ایبرو-آمریکایی و حوزه فرهنگی نوروز، نمونه‌ای درخشان از قدرت ارتباطات علمی در عبور از مرزهای سیاسی است

موفقیت کامل چنین ابتکاراتی مستلزم همکاری و هماهنگی بیشتر میان نهادهای دانشگاهی و دستگاه‌های دیپلماتیک است و نیز افرادی در جایگاه تصمیم‌گیری و تشخیص قرار بگیرند که حداقل شناختی، درک و بینشی جامع از روابط بین‌الملل، فضای پیرامونی و واقعیت های عصر حاضر داشته باشند. ضروری است که سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیرندگان، اهمیت استراتژیک این گونه تعاملات علمی را درک کرده و موانع پیش روی آن‌ها را برطرف کنند./صدا