فرصت‌ها و چالش‌ها در دوران جدید روابط ترکیه و مصر

محمود فاضلی، دیپلمات و تحلیلگر حوزه بین الملل

دیپلماسی ایرانی: در سال‌های اخیر ترکیه گام‌های مهمی در حوزه دیپلماسی برداشته است. ترکیه بین اوکراین- روسیه میانجیگری کرد و در روابط خود با عربستان، امارات و مصر بازنگری کرد. آنکارا همچنین تلاش دارد از طریق گفت‌وگوهای سیاسی و اقتصادی خود با یونان دشمن و رقیب سنتی خود دیوار بی‌اعتمادی با این همسایه را فروبریزد. مسیر این نقش ترکیه با عضویت در بریکس پررنگ‌تر خواهد شد. ترکیه شرکت در تحریم‌ها علیه روسیه را رد می‌کند. این رفتار هرچند هم‌پیمانان غربی‌اش را ناراضی کرده، اما به او کمک می‌کند در جایگاه یک «قدرت میانی» مستقل قرار گیرد.

ترکیه سال‌هاست که درخواست عضویت در اتحادیه اروپا را دارد، ولی عموما با پاسخ رد مواجه می‌شود. متیو بریزا، دستیار وزیر امور خارجه آمریکا، معتقد است اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه، با انگیزه «سنت استراتژیک تضمین منافع ملی» و «میل به ترساندن غرب» حرکت می‌کند. درخواست ترکیه برای عضویت در بریکس به‌عنوان واکنش به پاسخ منفی از سوی غرب ارزیابی می‌شود. سفر اخیر رئیس‌جمهور مصر به آنکارا اتفاق قابل‌توجهی در حوزه سیاست خارجی بود. پس از سرنگونی محمد مرسی، رئیس‌جمهوری منتخب مصر و یکی از چهره‌های اخوان‌المسلمین در کودتای 2013 توسط عبدالفتاح السیسی، اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه واکنش بسیار تندی به این حادثه نشان داد و با شکستن همه پل‌های ارتباطی با السیسی، روابط دو کشور به مدت 10 سال قطع شد. ولی امروز، پس از تغییر نگرش آنکارا، پایه‌های همکاری قوی در روابط با مصر گذاشته ‌شده‌ است.

در صورت تحقق این همکاری‌ها می‌توان پیش‌بینی کرد که روابط ترکیه و مصر در سال‌های آینده جهشی کیفی داشته ‌باشد. با نگاهی به گذشته تا حال روابط بین دو کشور شاهد هدررفتن پتانسیل همکاری دو کشور در 10 سال گذشته به دلیل شکستن پل‌های ارتباطی و قطع روابط بود. در دوره جدید، علاوه بر روابط دوجانبه، مسائل منطقه‌ای نیز ازجمله مهم‌ترین موضوعات رایزنی نزدیک ترکیه و مصر بود. بی‌شک آنکارا و قاهره دو مرکز ثقل غالب در منطقه هستند. ازاین‌رو پیامدهای درگیری این دو با یکدیگر یا تمایل آنها به همکاری و قرارگرفتن در کنار هم، توازن قوا در منطقه را به نقاط مختلف خواهد کشید.

یکی از نتایج ملموس تنش بین قاهره و آنکارا، روی‌آوری مصر به اتحادهای منطقه‌ای علیه ترکیه و ورود آن به ترتیبات نهادی با نزدیک‌شدن به یونان، دولت قبرس یونانی‌نشین و اسرائیل برای محاصره ترکیه در معادله انرژی در مدیترانه شرقی بود. مصر حتی ترکیه را از سازمان مجمع گاز مدیترانه شرقی مستقر در قاهره که برای تنظیم بازار گاز طبیعی در منطقه تأسیس‌ شده بود، کنار گذاشت.

یکی دیگر از حوزه‌های تنش در روابط دو کشور رویارویی ترکیه و مصر در میدان لیبی بود که در نتیجه جنگ داخلی به شرق و غرب تقسیم ‌شده بود. در جنگ داخلی لیبی که در سال 2019 تشدید شد، ترکیه از دولت آشتی ملی مورد حمایت سازمان ملل حمایت ‌کرد. این در حالی است که مصر در کنار متحدانی مانند روسیه و امارات رهبری ائتلاف کشورهایی را بر عهده داشت که از نیروهای ژنرال حفتر برای سرنگونی این دولت حمایت می‌کردند. ترکیه با حمایت نظامی از دولت آشتی ملی در دوران 2020-2019، توانست با ایجاد تعادل در جنگ از پیروزی حفتر جلوگیری کند و سپس دوره عدم درگیری در لیبی آغاز شد. در چهار سال گذشته، هیچ راه‌حل سیاسی برای تجزیه لیبی پیدا نشد. احتمالا لیبی یکی از حوزه‌هایی خواهد بود که نزدیکی ترکیه - مصر ابتدا در آن مورد آزمایش قرار خواهد گرفت. مصر و ترکیه با مراکز قدرت در لیبی که به دو بخش شرقی و غربی با مرکزیت طرابلس و طبرق تقسیم‌ شده‌اند، وارد روند عادی‌سازی شدند.

ترکیه که یکی از حامیان سرسخت دولت آشتی ملی مورد حمایت سازمان ملل در طرابلس بود، درعین‌حال روابط خود با جناح شرقی را که حفتر یکی از بازیگران اصلی آن است نیز تا حدودی عادی کرد. در جریان بحرانی که در اواخر ماه آگوست گذشته در لیبی رخ داد، صدیق الکبیر، رئیس بانک مرکزی لیبی که دولت آشتی ملی در طرابلس قصد برکناری او را داشت، به ترکیه پناهنده شد.

سفر ابراهیم کالین، رئیس سازمان اطلاعات ملی ترکیه به طرابلس یک روز پس از سفر السیسی به ترکیه و دیدار وی با عبدالحمید الدیبیبه، نخست‌وزیر دولت آشتی ملی و سایر بازیگران لیبی، نشان‌دهنده تلاش ترکیه برای تأثیرگذاری در حل مشکلات لیبی ازجمله آخرین بحران است. بیانیه مشترک دو کشور پس از سفر السیسی به ترکیه نشان داد که دو کشور در دوران جدید برای یافتن راه‌حل‌های سیاسی برای بحران لیبی و بسیاری از مسائل منطقه‌ای در رایزنی نزدیک خواهند بود. السیسی در سخنان خود از توافق طرفین برای انجام رایزنی بین نهادهای دو کشور برای تأمین امنیت و ثبات سیاسی در لیبی خبر داد. لزوم برگزاری هم‌زمان انتخابات ریاست‌جمهوری و پارلمانی در لیبی و ضرورت خروج نیروهای خارجی غیررسمی و مزدوران از لیبی و پایان‌دادن به «مسئله شبه‌نظامیان مسلح» از نکات مهم مطرح‌شده طرف مصری بود. بازیگران دیگر نظیر روسیه، آمریکا و کشورهای اتحادیه اروپا در معادله لیبی متنوع هستند که باید پذیرفت ایجاد تصویری از ثبات در این وضعیت آشفته آسان نخواهد بود./شرق