نامه‌های ابوالقاسم لاهوتی و صدرالدین عینی

دیپلماسی ایرانی: کتاب «نامه‌های ابوالقاسم لاهوتی و صدرالدین عینی» مجموعه‌ای از 91 نامه و تلگراف ابوالقاسم لاهوتی، شاعر و کنشگر سیاسی ایرانی و صدرالدین عینی، ادیب نامدار و بنیان‌گذار ادبیّات معاصر تاجیکستان است که برای نخستین بار در ایران چاپ شده است. این نامه‌ها طی سال‌های 1927 تا 1953 نگارش شده و پاره‌ای از فعالیّت‌های علمی و فرهنگی این دو نویسنده و شاعر نامدار در عرصۀ زبان و ادب پارسی را باز می‌کند. اصل این نامه ها در بایگانی انستیتوی زبان و ادبیّات رودکی آکادمی ملّی علوم جمهوری تاجیکستان و خانه موزۀ صدرالدین عینی در شهر دوشنبه نگهداری می شود. این نامه ها دارای ارزش ادبی، تاریخی و سیاسی فراوانی است و نخستین بار در تاجیکستان با کوشش روان شاد دکتر خورشیده آتاخان اُوا ادبیات‌شناس برجستۀ تاجیکستانی در سال 1978م. با دیباچۀ روان شاد پروفسور محمد عاصمی با حروف سیریلیک چاپ شد. 

با توجه به اینکه نامه های لاهوتی و عینی از متن های ادبی و تاریخی بسیار مهم زبان پارسی است و مورد مراجعۀ بسیاری از پژوهشگران ایران، تاجیکستان و دلبستگان زبان فارسی قرار خواهد گرفت، ضرورت داشت که با دقّت نظر تمام و به شکلی پالوده چاپ شود و در دسترس علاقه مندان این دو ادیب بزرگ قرار گیرد.

در چاپ های قبلی این نامه ها در تاجیکستان به دلیل برخی ملاحظه ها و بایسته های زمانه، بخشی از نامه ها حذف شده و یا بخشی از دستخط های فارسی لاهوتی و عینی به درستی خوانده نشده و به اشتباه واژه ای دیگر جایگزین شده است. با توجه به دسترسی گردآورنده به اصل نامه های لاهوتی و عینی و خوانش تقریباً دقیق دستخط های فارسی این دو شخصیت، کوشیده شد ضمن حفظ اصالت متن نامه ها، غلط های موجود در نسخه های تاجیکی را یافته و در چاپ فارسی درحد امکان از نادرستی ها کاسته شود.

کتاب نامه های لاهوتی و عینی که اینـک برای نخستین بار بـه الفبای فارسی چاپ می شود، تنها یک تصحیح و یا ویراستاری صرف نیست، بر روی سطر به سطر و واژه به واژۀ آن پژوهش شده است؛ دربارۀ شیوۀ خوانش و حرکت گذاری و نشانه گذاری و حتّی شیوۀ نگارش واژگان اندیشه شده و روشن سازی دربارۀ شکل واژه یا عبارت یا نام کسان و جای ها در پاورقی آورده شده است.

این اثر پس از فهرست نوشته‌ها، به ترتیب مشتمل بر یادداشت دبیر مجموعه (استاد کاوه بیات)، مقدمۀ گردآورنده (محسن فرح‌بر)، یادداشت سیسیلیا بانو لاهوتی (همسر ابوالقاسم لاهوتی) و خاطرۀ کمال عینی (فرزند صدرالدین عینی) و دیباچۀ استادان برجستۀ تاجیکستانی و ایرانی عبدالخالق نبوی، عبدالنّبی ستارزاده، رستم وهاب، مطلوبه میرزایونس و مسعود عرفانیان، متن نامه ها، یادداشت ها، گاه شمار زندگی ابوالقاسم لاهوتی و صدرالدین عینی، شرح واژگان دشوار، کتابنامه، عکس هایی از زندگی لاهوتی و عینی که برخی از آنها برای نخستین‌بار چاپ می شود و نمایه ای از نام اشخاص، جای ها، کتاب ها، نشریه ها و غیره است.

موضوع نامه‌ها بیشتر مسائل ادبی و فرهنگی است. جز اینکه سبک انشای نامه‌ها آموزنده و با الفبای فارسی یا به گفتۀ تاجیکان «خط نیاکان» نوشته شده است، با خواندن آنها وضعیّت سیاسی شوروی و شرایط جامعۀ تاجیکستان و فضای فرهنگی حاکم برآن زمان را نیز بهتر می‌توان شناخت.

لاهوتی و عینی نه تنها نویسنده و شاعر، بلکه در قلۀ علم و فرهنگ نوین فارسی تاجیکی می‌ایستادند و خود را در این زمینه مسئول نیز به شمار می آوردند. بنابراین می توان با دقّت در نامه‌های آنها به میزان اهمیّت مسائل ادبی و همچنین دایرۀ دانش، ادراک و روندشناسی این دو شخصیت پی برد. مهم‌ترین موضوعاتی که در نامه‌ها مطرح شده عبارت‌اند از: 

- مسأله‌های حیاتِ ادبی و وضع ادبیّات نوین فارسی تاجیکی و تألیفات ادیبانِ جوان (مثل عبدالسّلام دهاتی، حبیب یوسفی و دیگران)؛

- مسائل وابسته به تاریخ ادبیّات و روابط علمی و ادبی میانِ نمایندگانِ ادبیّات فارسی‌زبانان؛

- مسأله‌های زبان، الفبا، لغت‌نویسی، اصطلاحات و چگونگی زبانِ معاصر فارسی تاجیکی؛

- توجه به تألیفات همدیگر، تقویت، دستگیری در جست‌وجوهای هنری همدیگر؛

- جایگاه هر یک از آنها در تشکیل و تأسیس اتحادیۀ نویسندگان، شکل‌گیری کارهایِ ادبیِ تاجیکستان، دهة هنر تاجیکستان در مسکو؛

- خود را مسئول خدمت به «قسمتِ ادبی» تاجیکستان دانستن؛

- غم‌خواری به وضعِ زندگی، سلامتی، حالتِ زندگانیِ اجتماعیِ همدیگر (یاری و کمک های مادّی و معنوی)؛

- مسئول در سرنوشت یکدیگر دانستن (به¬ویژه در دهه¬های 1920 و 1930م و تلاش‌های خالصانۀ لاهوتی برای نجات جان عینی)؛

- مسئولیت‌شناسی عالی نسبت به وظیفة سپرده شده به ایشان (مثلاً تلاش¬ها و کاوش¬های آنها برای دریافتِ شعرِ عینی دربارۀ کانال در «مکتوبِ خلقِ تاجیک به استالین»)؛

- یادآوری شخصیّت های سیاسی، ادبی، آدم های موقّری که محیطِ معنوی و سیاسی و اخلاقی آنها را فرا گرفته بودند؛

- رابطه بسیار صمیمیِ انسانی و برادرانة خانوادگی، محبّت به فرزندانِ یکدیگر که در واقع خیلی هم پندآموز است... 

دانشجویان، دانش‌آموختگان زبان و ادبیّات پارسی، علاقه‌مندان به تاریخ، فرهنگ و ادبیّات ایران از مخاطبان اصلی کتاب هستند.

محسن فرح‌بر درباره این کتاب می‌گوید: «برای آماده سازی این کتاب بیش از سه سال وقت سپری شد. توانستم به اصل دستخط فارسی ابوالقاسم لاهوتی و صدرالدین عینی دسترسی پیدا کنم و تمامی واژگان دشوار متن را برای خوانندگان ایرانی شرح دادم. این نامه ها با ۷ مقدمه تخصصی از بزرگان ادبیات جمهوری تاجیکستان، زیر نظر استاد کاوه بیات چاپ شد. این نامه ها دارای ارزش ادبی و تاریخی فوق العاده ای است که امیدوارم مورد توجه اهالی فرهنگ و تاریخ پژوهان قرار گیرد.»

کتاب «نامه‌های ابوالقاسم لاهوتی و صدرالدین عینی» به کوشش محسن فرح‌بر در 391 صفحه و قیمت 453 هزار تومان در شمارگان 550 نسخه از سوی انتشارات شیرازۀ کتاب ما در مرداد 1403 چاپ شده است.