دوربرگردان آمریکای لاتین

دیپلماسی ایرانی: سیدابراهیم رئیسی پیش از ظهر دیروز در مراسمی استوارنامه «خوزه رافائل سیلوا آپونته»، سفیر جدید جمهوری بولیواری ونزوئلا را دریافت کرد. رئیس‌جمهور در آیین دریافت استوارنامه ونزوئلا با بیان اینکه در سفر آقای مادورو به تهران توافقات مفیدی برای گسترش روابط فی‌مابین به دست آمده است، اظهار کرد: «اجرای این تفاهمات می‌تواند ظرفیت‌های متنوع دو کشور را در مسیر گسترش همکاری‌های دوجانبه عملیاتی کند».

رئیس‌جمهور با اظهار امیدواری از اینکه در دوره مأموریت سفیر جدید ونزوئلا گام‌های مؤثری در مسیر اجرای این توافقات برداشته شود، افزود: «اجرای این تفاهمات می‌تواند ظرفیت‌های متنوع دو کشور را در مسیر گسترش همکاری‌های دوجانبه عملیاتی کند».

رئیسی در بخش دیگری از سخنانش با بیان اینکه روحیه استقلال‌طلبی مردم ونزوئلا آنها را به ملتی ممتاز در منطقه تبدیل کرده است، اظهار کرد: «تمایل امروز آمریکایی‌ها برای نزدیکی به ونزوئلا نه از سر دوستی بلکه ناشی از نیاز این کشور به منابع انرژی است». خوزه رافائل سیلوا آپونته، سفیر جدید جمهوری بولیواری ونزوئلا نیز در این مراسم با ابلاغ سلام رئیس‌جمهور و مردم ونزوئلا به رئیسی تصریح کرد: «ملت و دولت ونزوئلا قدردان حمایت‌های دولت و مردم ایران هستند و بنده در دوره مأموریتم تمام تلاش خود را برای گسترش و تقویت همکاری‌های اقتصادی دو کشور به کار خواهم گرفت».

در همین راستا حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، نیز شامگاه شنبه جاری ۱۷ دی ماه در تماس تلفنی با «ایوان جیل پینتو» انتصاب او به‌عنوان وزیر امور خارجه جدید ونزوئلا را تبریک گفت و درخصوص موضوعات مورد اهتمام دو کشور با او گفت‌وگو و تبادل نظر کرد. وزیر امور خارجه کشور در این گفت‌وگوی تلفنی ابراز امیدواری کرد با همکاری و تلاش دو طرف، شاهد گسترش بیش‌از‌پیش روابط دو کشور در همه زمینه‌ها باشیم. ایوان جیل پینتو، وزیر امور خارجه جدید ونزوئلا نیز در این گفت‌وگو ضمن تشکر از تبریک امیرعبداللهیان، ایران و ونزوئلا را دو شریک مهم در عرصه بین‌المللی خواند.

با وجود آنکه تهران در سایه سفر ۲۰ خرداد/ ۱۰ ژوئن ۲۰۲۲ نیکلاس مادورو، رئیس‌جمهور ونزوئلا به تهران و نیز پیروزی لولا داسیلوا در انتخابات ریاست‌جمهوری برزیل امید زیادی برای تقویت جایگاه خود در آمریکای لاتین دارد؛ اما تحولات و اقتضائات جدید در آمریکای جنوبی و به‌خصوص دو کشور کلیدی برزیل و ونزوئلا در روزها و هفته‌های اخیر حکایت از آن دارد که این امید چندان محقق نخواهد شد.

 پوست‌اندازی کاراکاس؟

با وجود آنکه تهران نیم‌نگاهی به مناسباتش با کاراکاس دارد؛ اما ایالات متحده و ونزوئلا در یک روند رو به رشد به سوی تنش‌زدایی و عادی‌سازی روابط حرکت می‌کنند. تابستان سال جاری دولت جو بایدن اعلام کرد به دلیل تداوم جنگ اوکراین و چالش‌های جهانی در حوزه انرژی، بخشی از تحریم‌های نفتی ونزوئلا را لغو می‌کند. پس از آن هم دیدارها و گفت‌وگوهایی میان مقام‌های واشنگتن و کاراکاس انجام گرفت.

کاخ سفید در ماه‌های اخیر ۲۰۲۲ در پی پیشرفت گفت‌وگوها میان دولت ونزوئلا و مخالفان، نمایندگانی را برای انجام مذاکرات به کاراکاس فرستاد و تحریم‌های وضع‌شده علیه این کشور را کاهش داد. کاهش تحریم‌ها سبب شد شرکت نفتی «شورون» آمریکا مجوز فعالیت شش‌ماهه در این کشور نفت‌خیز آمریکای لاتین را به دست آورد.

اکنون نیکلاس مادورو، رئیس‌جمهور سوسیالیست ونزوئلا، هم از آمادگی کامل کشورش برای ازسرگیری رابطه با ایالات متحده پس از گذشت سه سال از قطع رابطه، سخن می‌گوید. ‌مادورو در مصاحبه‌ای با روزنامه فرانسوی «تله‌سور» که برنامه‌های آن از تلویزیون حکومتی ونزوئلا پخش می‌شود، گفت: «ونزوئلا کاملا آماده است تا روند عادی‌سازی روابط دیپلماتیک، کنسولی و سیاسی را با دولت فعلی آمریکا و افرادی که ممکن است در آینده هدایت این دولت را در دست بگیرند، در پیش بگیرد».

همچنین به گزارش خبرگزاری فرانسه، با آنکه دولت جو بایدن نیز همچنان مادورو را به‌عنوان رئیس‌جمهوری ونزوئلا به رسمیت نمی‌شناسد و انتخاب مجدد او در سال ۲۰۱۸ را جعلی و تقلبی می‌داند؛ اما بحران نفت و انرژی ناشی از جنگ اوکراین سبب شده کاراکاس و واشنگتن نسبت به گرم‌‌شدن مجدد روابط فی‌مابین، از خود تمایل نشان دهند.

هنوز کاخ سفید و کاخ الیزه به‌ طور رسمی از تغییر موضع خود در برابر ونزوئلا خبر نداده‌اند؛ اما امانوئل مکرون، رئیس‌جمهوری فرانسه، در حاشیه برگزاری نشست بین‌المللی اخیر سازمان ملل متحد درباره تغییرات اقلیمی با مادورو دیدار کرد. در این دیدار حدود 90 ثانیه‌ای که در شرم‌الشیخ مصر صورت گرفت، مکرون به مادورو گفت: «خوشحال می‌شوم اگر بتوانیم بیشتر با یکدیگر صحبت کنیم، اگر بتوانیم کار دوجانبه مفید برای منطقه را آغاز کنیم».‌

از طرف دیگر، رویترز می‌نویسد وزارت خزانه‌داری آمریکا علاوه بر اعطای امتیاز ویژه به شرکت عظیم نفتی «شورون»، امتیازات دیگری به این شرکت فعال در ونزوئلا اعطا کرده است؛ اما محدودیت‌هایی نیز برای دادن پول نقد به حکومت ونزوئلا اعمال کرده است. مقامات آمریکایی در این زمینه گفته‌اند این مجوز به‌ گونه‌ای طراحی شده است که اجازه نمی‌دهد شرکت دولتی نفت و گاز ونزوئلا «پترولئوس دی ونزوئلا» از فروش نفت شرکت شورون درآمدی به دست آورد.

با در نظر داشتن این تحولات مهم به نظر می‌رسد که تغییر سکاندار سیاست خارجی ونزوئلا و اقدام مادورو برای روی کار آوردن ایوان جیل پینتو به‌عنوان وزیر امور خارجه جدید این کشور نشان می‌دهد که کاراکاس نیم‌نگاه جدی به بهبود روابط با غرب دوخته است. افزون بر آن در عرصه سیاست داخلی نیز سه حزب اصلی مخالف دولت مادورو و بدنه جریان اپوزیسیون ونزوئلا متشکل از «عدالت اول»، «اقدام دموکراتیک» و «عصر جدید» هم با کنار‌زدن خوان گوایدو یک هیئت سه‌نفره زنانه شامل «دینورا فیگوروآ»، «ماریانلا فرناندز» و «اوریستلا واسکز» را برگزیدند.

این هیئت قرار است قانون‌گذارانی را رهبری کنند که به نوعی «مجلس در سایه» را در برابر مجلس ملی دولت مادورو تشکیل داده‌اند؛ اما همین اقدام زمینه را در جهت تداوم گفت‌وگوهای سیاسی بین مادورو و جریان اپوزیسیون فراهم کرده است. حال روند تحولات سیاست خارجی و داخلی ونزوئلا به چه معناست؟ آیا چرخش کاراکاس به سمت واشنگتن لزوما به معنای روی‌گردانی مادورو از تهران است؟

هادی اعلمی‌فریمان در پاسخ به این سؤال معتقد است تحولات ونزوئلا پیچیده‌تر از آن است که بتوان در یک گزاره آن را تحلیل کرد؛ بنابراین از منظر این تحلیلگر ارشد مسائل آمریکایی لاتین نمی‌توان با قطعیت گفت که مادورو دست به یک چرخش کامل و راهبردی در سیاست خارجی برای گسترش روابط با غرب و به‌خصوص ایالات متحده زده است.

آن‌گونه که این استاد دانشگاه به «شرق» می‌گوید: «مادورو در یک برنامه‌ریزی جدی به دنبال بازتعریف تعاملی با جریان اپوزیسیون در ونزوئلا است». از این منظر، به نظر فریمان «اگر نهایتا دولت کاراکاس و جریان اپوزیسیون به یک توافقات داخلی دست پیدا کنند، فضای بسیار مناسبی در راستای تقویت روابط و به‌خصوص مناسبات اقتصادی و تجاری ونزوئلا و غرب شکل خواهد گرفت». در‌این‌صورت تحلیلگر ارشد مسائل ونزوئلا هشدار می‌دهد که ممکن است کاراکاس دیگر نیازی به تهران نداشته باشد.

هادی اعلمی‌فریمان مؤید تحلیلش را اقدامات مادورو در تغییر ساختار سیاست خارجی ونزوئلا می‌داند. به باور این استاد دانشگاه روی‌ کار آمدن ایوان جیل پینتو حکایت از آن دارد که مادورو پس از سر و سامان دادن به وضعیت سیاست داخلی، به موازاتش درصدد تعریف فضای جدیدی در سیاست خارجی ونزوئلا است.

هادی اعلمی‌فریمان در ادامه گفت‌وگوی خود با «شرق» این نکته مهم را نیز یادآور می‌شود که مادورو در فاصله یک سال مانده به انتخابات سال ۲۰۲۴ ونزوئلا ناگزیر از بازسازی و بازتعریف جریان چپ برای پیروزی در انتخابات است.

از این رهیافت، تحلیلگر ارشد مسائل آمریکای لاتین تأکید دارد که رئیس‌جمهور ونزوئلا، هم در عرصه سیاست خارجی مجبور است که روابط خود را با اروپا و آمریکا تقویت کند و هم پیش‌از‌آن باید به یک تعامل، توافق، تفاهم و دیالوگ مشترک با جریان اپوزیسیون دست پیدا کند و هم‌اینکه یک انتخابات درست، شفاف و دموکراتیک را در ونزوئلا برای سال آتی میلادی برگزار کند؛ چون از نگاه این استاد دانشگاه اگر روند انتخابات‌های گذشته ونزوئلا که ظاهرا غیردموکراتیک و غیرشفاف بود، تکرار شود، این بار جامعه ونزوئلا به یک بن‌بست و حتی فروپاشی خواهد رسید.

نگاه «لولا»ی جدید به تهران

پیروزی لولا داسیلوا نماینده چپ‌گرای برزیل بر ژائیر بولسونارو، رئیس‌جمهور سابق این کشور، با واکنش مثبت سیاسی، دیپلماتیک و رسانه‌ای تهران مواجه شد تا جایی که بسیاری آن را یک هیجان از جانب ایران برای بازگشت لولا داسیلوا به امید تقویت نفوذ تهران در آمریکای لاتین تصور کردند؛ اما به باور هادی اعلمی‌فریمان، لولا داسیلوای جدید یک سیاست متمایز و متفاوت از دوران گذشته را برای دولت خود در عرصه سیاست داخلی و سیاست خارجی تعریف کرده است.

او در همین راستا نقبی به گفت‌وگوی پیشین خود با «شرق» می‌زند و عنوان می‌کند در سایه آن تحلیلی که به «شرق» ارائه داده است، از قبل قابل پیش‌بینی بود که ترکیب دولت جدید برزیل چه ریلی را برای سیاست خارجی این کشور در دوران لولا تعریف کرده است. با این بازخوانی، فریمان اذعان دارد که ذیل خوانش جدید از جریان چپ، داسیلوا در دولت خود اهمیت و اولویت جدی برای حقوق بشر، حقوق زنان، مسائل برابری جنسی و جنسیتی، عدالت اجتماعی، آزادی رسانه، فعالیت احزاب و سیاسیون، محیط زیست و... قائل است؛ کما‌اینکه تحلیلگر ارشد مسائل بین‌الملل به حضور ۱۱ وزیر زن در ترکیب دولت لولا داسیلوا اشاره می‌کند که به باور او نشان از این دارد که برای رئیس‌جمهور جدید برزیل مسائل زنان و برابری جنسی و جنسیتی از اهمیت بسزایی برخوردار است.

با ذکر این نکات، کارشناس حوزه آمریکای جنوبی فلش تحلیل خود را به سمت ایران می‌چرخاند و یادآور می‌شود که دولت لولا در قبال اتفاقات اخیر (ایران) در چهار ماه گذشته و پررنگ‌شدن موضوع حقوق بشر بی‌تفاوت نخواهد بود؛ چون فریمان با تکرار این نکته که داسیلوا برخاسته از جریان چپ جدید است، دولت جدید برزیل را در امتداد جریان چپ جدید کشورهایی مانند شیلی، کلمبیا و آرژانتین می‌داند که به قدرت رسیده است.

در سایه آنچه بیان شد، فریمان با دست‌گذاشتن روی نکته مهمی یک ارزیابی بدبینانه‌ را به «شرق» درباره آینده روابط ایران و برزیل ارائه می‌دهد؛ هرچند که این کارشناس مسائل آمریکای لاتین این ارزیابی را نه بدبینانه بلکه واقع‌بینانه می‌خواند. به باور تحلیلگر حوزه آمریکای جنوبی با توجه به فضای ضد ایرانی کنونی، تداوم و تشدید فشارها بر تهران و تلاش برای اجماع‌سازی و انزوای دیپلماتیک ایران در چهار ماه گذشته، برزیل هم شاید نتواند زمینه را برای تقویت مناسبات با تهران از ابعاد مختلف فراهم کند./شرق