کردها، تهدید یا فرصت؟!

دیپلماسی ایرانی: شنبه (هفتم خرداد)، خانه اندیشمندان علوم انسانی میزبان نشستی با موضوع «ایران و اقلیم کردستان عراق؛ از فرصت ها تا چالش ها» بود؛ نشستی که با حضور قدرت احمدیان، استاد دانشگاه رازی، حسن دانایی فر، سفیر اسبق ایران در عراق و نیز محمدصدیق احمد، دیپلمات پیشین اقلیم کردستان عراق در تهران و مدیریت اردشیر پشنگ، مدیر گروه مطالعات تحولات کُردها برگزار شد.

•    ادراکات درست و نادرست از روابط تهران اربیل

نشست مذکور با سخنرانی قدرت احمدیان ذیل تبیین «ادراکات درست و نادرست در روابط تهران و اربیل» آغاز شد. این استاد روابط بین الملل دانشگاه رازی ارزیابی خود را در قالب یک مقدمه کوتاه و 5 نکته ارائه کرد. احمدیان در ابتدا جایگاه اقلیم کردستان عراق به عنوان یک دولت - ملت را به چالش کشید و عنوان داشت که اقلیم شان دولت - ملت ندارد. لذا نباید سیاست خارجی یا روابط خارجی برای اقلیم متصور بود. از این رو صحبت کردن پیرامون روابط و مناسبات دولت - ملتی به نام جمهوری اسلامی ایران با یک حکومت منطقه‌ای و فدرالی جنبه های پیچیده و عجیب و غریبی دارد. چون از نظر متدولوژیک این مسئله چندان مانوس نیست. ضمن اینکه طبق قانون اساس عراق باید سیاست خارجی اربیل توسط دولت مرکزی بغداد تعریف و تنظیم شود، اما به هر حال اقلیم به عنوان یک بازیگر در سیاست خارجی عملاً به شکل دوفاکتو فعال است و در کشورهای مختلف از جمله ایران دارای نمایندگی سیاسی و دیپلماتیک است. پس اگرچه اقلیم کردستان شان دولت - ملت ندارد، اما باید به درکی درست از روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران و اقلیم کردستان عراق دست پیدا کنیم. 
با همین نگرش، احمدیان در خصوص تشریح ادراکات روابط تهران – اربیل در گان نخست به مهمترین بخش ادراکات یعنی درک طرفین از «تهدید» پرداخت. به باور وی تهدید دو مرحله دارد؛ اول نیت به تهدید و دوم اقدام به تهدید و ادراکات صرفا به نیت تهدید محدود می‌شود. این ستاد روابط بین الملل یادآور شد که در روابط بین الملل اصل بر فقدان اعتماد و ترس متقابل است، چرا که محیط بین الملل ماهیتی آنارشی دارد. از این منظر است که کشورها بر اساس تحلیل و نیت خوانی از طرف مقابل، آن را  دوست و یا تهدید تلقی می کنند. متاسفانه در خصوص روابط ایران و اقلیم کردستان در بُعد ادراکات تهدید باید گفت که ادراک تهران از اقلیم، به خصوص اربیل و به خصوص حزب دموکرات کردستان عراق ادراکی دوستانه نیست، بلکه جنبه تهدید دارد. هر چند که مقامات اقلیم اقدامی به تهدید امنیت ایران نکرده اند، اما ادراک جمهوری اسلامی آن است که اربیل نیت به تهدید ایران دارد که به تشدید بی اعتمادی بین طرفین منجر می شود.

احمدیان ادراک دوم را به پنداشت نامطلوب ایران از کردها به خصوص کردهای اقلیم کردستان و به طور ویژه تر کردهای اربیل اختصاص داد و بیان می کند: «با چنین پنداشت نامناسبی از سوی جمهوری اسلامی هر چقدر اقلیم دست به اعتمادسازی بزند این نگاه نامطلوب ترمیم نمی شود، چون به باور تهران اقداماتی مانند تلاش برای استقلال کردستان عراق، باز کردن پای آمریکا و یا اجازه نفوذ به اسرائیل و مسائل دیگر عملاً پنداشت منفی ایران را تغییر نمی دهد هر چقدر که مقامات اقلیم دست به موضع گیری، انکار و رد ادعاهای تهران بزنند.» این استاد دانشگاه رازی در سومین بخش از ادراکات روابط تهران - اربیل به درس های تاریخی پراخت و در این خصوص می گوید: «متاسفانه نقش درس های تاریخی در روابط ایران و اقلیم مثبت نیست ما شاهد یک برهه از همکاری های بسیار خوب بین تهران و اردبیل در فاصله زمانی جنگ تحمیلی بودیم، اما درس های تاریخی به خصوص در دو مقطع با محوریت «سندروم ۱۹۷۵» و همچنین همه‌پرسی استقلال کردستان عراق سبب شد که پارامترهای تاریخی ضربه ای جدی به ادراکات کردها در قبال ایران وارد کند.»

قدرت احمدیان در ادامه اذعان داشت که ادراک چهارم به نگاه و درک امنیتی جمهوری اسلامی ایران از اقلیم کردستان عراق باز می گردد. یعنی تهران بیش از حد مسئله کردها را امنیتی کرده است، در صورتی که باید یک نگاه فرهنگی، تاریخی، تمدنی و اقتصادی به کردها داشت. البته این به معنای غفلت کردن از برخی تبعات امنیتی نیست، اما ایران باید امنیت را در لایه های نگاه فرهنگی، تاریخی، تمدنی، زبانی، تجاری و اقتصادی به کردها پنهان کند و از این طریق به امنیت در قبال کردها برسیم. در بخش پنجم، احمدیان بیان می دارد: «این ادراکات منفی تهران و اردبیل از همدیگر محصول فقدان شفافیت است، لذا باید ارتباط میان رهبران، نخبگان، دانشگاهیان، تجار، بازرگانان و ... تقویت شود.» در بخش پایانی نگاه برنامه ریزی شده در خصوص اقدامات و مواضع اقلیم مطرح شد به این معنا که جمهوری اسلامی این باور و تلقی را دارد که هرگونه اقدام، موضع گیری و تصمیم اقلیم با یک برنامه ریزی، توطئه و هدف خاصی پیگیری می شود، در صورتی که لزوماً اینگونه نیست.

•    اقلیم کردستان عراق تهدید یا فرصت؟

در ادامه حسن دانایی فر، سفیر پیشین ایران در عراق روی موضوع «تهدید یا فرصت بودن اقلیم کردستان عراق» تمرکز کرد، اما پیش از پرداختن به سخنان خود با بخشی از گفته قدرت احمدیان در خصوص سندروم ۱۹۷۵ و خالی کردن پشت کردها توسط ایران در سایه قرارداد الجزایر مخالف بود، چرا که به باور دانایی فر، آمریکایی‌ها پشت کردها را خالی کردند، نه ایران. سفیر پیشین ایران در عراق تحلیل خود را با نگاهی به تاریخ کردها بعد از حکومت عثمانی ادامه داد و این نگاه تاریخی را به پنج برهه تقسیم کرد؛ مرحله اول مخالفت کردها با وضعیت جدید ناشی از قرارداد سایکس - پیکو بود که از سال ۱۹۰۰ تا سال ۱۹۲۵ را شامل می شود. در این دوره کردها به دنبال احیای وضعیت قبلی و مخالفت با شرایط جدید بودند که این تمایل به تغییر در مناطق جنوبی اقلیم کردستان پررنگ تر بود و در مناطق شمالی کم رنگ تر.

به باور دانایی فر برهه دوم از ۱۹۲۵ تا ۱۹۴۰ و اوایل جنگ جهانی دوم شکل گرفت که از آن به عنوان دوره «وضعیت خفته یا نهان» در اقلیم کردستان عراق یاد کرد به این معنا که این شخصیت ها و جریانات کردی به وضعیت بعد از قرارداد سایکس پیکو تن داده‌ بودن و آن را پذیرفتند. در این برهه ۱۵ ساله تقریبا هیچ تحرکات عمده ای برای ابراز مخالفت با وضعیت بعد از قرارداد سایکس - پیکو در کردستان عراق دیده نمی شود. البته این مسئله به معنای آن نیست که در کردستان عراق هیچ حرکتی شکل نگرفت. در ادامه این خوانش تاریخی سفیر پیشین ایران در عراق  برهه سوم از مقطع ۱۹۴۰ تا ۱۹۷۹ به طول انجامید. در این دوره با آغاز جنگ جهانی دوم و اثرپذیری منطقه به دلیل تحرکات بیگانه در خاورمیانه و نیز حساسیت های جهانی این جنگ (جنگ جهانی دوم) شاهد بروز و ظهور جریانی به نام جریان چالش ها و  شکل گیری مبارزات، ساختارها و سازمان ها در کردستان عراق هستیم. در برهه سوم دوباره احیای مخالفت ها علیه وضعیت موجود را نظاره گر هستیم. 

دانایی فر دوره چهارم از ۱۹۷۹ تا ۱۹۹۰ را دوره احیای جریان کردی در عراق می داند. در این برهه کسانی مانند شهید بروجردی، چمران و ... باعث شکل گیری ارتباط نزدیک و معناداری بین جمهوری اسلامی ایران و کردهای عراق شدند. بنابراین برهه چهارم به بروز و ظهور و افزایش مطالبات کردی منجر شد. به دنبال آن شاهد افزایش همکاری‌های دوجانبه بین کردستان عراق و جمهوری اسلامی ایران بودیم. 

از دید این دیپلمات کشور دوره پنجم از سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۳ طول کشید که دوره شکل گیری «حریم» در کردستان عراق بود. به گفته دانایی فر در این ۲۳ سال حریم کردستان عراق شکل می گیرد، منطقه پرواز ممنوع اعلام و کردستان عراق از نفوذ و تسلط دولت مرکزی بغداد خارج می شود. لذا اکثر گروه های معارض و شخصیت های عرب و غیرعرب مخالف با رژیم بعث در کردستان عراق جمع می شوند. در این برهه حجم و شدت مناسبات و روابط ایران و کردستان عراق افزایش چشمگیری پیدا می‌کند. به همین دلیل همکاری های جدی در خصوص سازماندهی مبارزه مشترک علیه صدام حسین شکل می گیرد.

دانایی فر گریزی به بعد از سرنگونی حکومت بعث در عراق می زند و چنین بیان می دارد: «کردها نقش جدی در شکل گیری ساختار جدید عراق داشتند. ضمن اینکه اساساً شکل‌گیری ساختار فدرالی از سوی جریان های کردی نزدیک به جمهوری اسلامی ایران شکل گرفت. چون جریان فدرالی از تاکیدات جمهوری اسلامی ایران بود. به دنبال آن کمیته تنظیم قانون اساسی عراق تشکیل شد و کسانی چون مرحوم جلال طالبانی، انوشیروان مصطفی و مسعود بارزانی در تنظیم، تصویب و اجرای قانون جدید عراق به شدت فعال بودند.»

سفیر پیشین عراق این دوره را دوه اوج گیری روابط جمهوری اسلامی ایران یا کردستان عراق می داند که به باورش روابط نزدیک، گرم و صمیمانه بین طرفین ایجاد شد تا جایی که تهران مقید بود هیچگونه ناامنی از سوی ایران به کردهای عراق و بالعکس شکل نگیرد. اما از این دوره به بعد به دلیل اختلافات بین اقلیم کردستان عراق و دولت مرکزی بغداد و تحولانی چون ظهور داعش تحلیل‌های نادرست و ناقصی در نزد برخی از رهبران کردستان عراق شکل گرفت. در کنار آن  فقدان جلال طالبانی هم به شکل گیری برخی واگرایی ها، تردیدها، تشکیک ها و ابهامات بین مقامات اقلیم کردستان عراق و جمهوری اسلامی ایران انجامید و نهایتاً این تصور شکل گرفت که اراده‌ای در داخل جمهوری اسلامی ایران وجود دارد که می خواهد به حیات اقلیم کردستان عراق پایان دهد، در صورتی که اگر حمایت ها و همکاری جمهوری اسلامی ایران نبود اقلیم کردستان با بحران مواجه بود. البته در جهت عکسش هم این باور وجود دارد که از طرف اقلیم کردستان عراق هم سعی می شود ناامنی‌هایی به ایران سرایت پیدا کند که البته برخی قرائن و شواهد این مسئله را تایید می کند.

دانایی فر تحلیلش را با این جملات به پایان می رساند: «شرایط کنونی ایران با اقلیم کردستان عراق در چارچوب قانون اساسی عراق روابط خوبی است، اما جا دارد که این روابط بهتر شود. پس اگر بخواهیم به محور بحث برگردم که آیا اقلیم کردستان تهدید است یا فرصت، باید گفت که اقلیم کردستان عراق یک فرصت برای ارتقاء روابط ایران با کل مجموعه فدرالی عراق است. بنابراین روابط ایران و اقلیم می‌تواند یک رابطه تعاملی باشد، نه تقابلی.»

•    فرصت های مغفول مانده در روابط ایران و اقلیم کردستان عراق

بخش سوم نشست به دیدگاه های محمد صدیق احمد در خصوص فرصت های مغفول مانده در روابط ایران و اقلیم اختصاص پیدا کرد. این دیپلمات اسبق اقلیم کردستان عراق در تهران گفته هایش را با این سوال آغاز کرد که آیا در محیط همسایگی و با وجود اشتراکات تاریخی بسیار زیاد دو طرف این سطح از تنش بین جمهوری اسلامی ایران و اقلیم کردستان عراق سودی دارد؟

محمد صدیق احمد در ادامه بیان می دارد: «هم اکنون موجودیتی به نام اقلیم کردستان عراق برقرار شده که به یک حاکمیت منطقه ای دست یافته است. حال پس از سال ها رنج، آوارگی و نسل کشی در اشکال گوناگون اکنون ملت کرد این امید را دارد در فضای صلح، امید و بدون جنگ قرار گیرد. در کنار آن رهبران، احزاب و شخصیت های اقلیم کردستان زیادی کردند تا آثار جنگ از بین برود و با امکانات موجود شروع به سازندگی شده است. در عین حال اقلیم کردستان در ارتقاء ظرفیت سیاسی و دیپلماتیک عراق نقش بی‌بدیلی دارد. مضافاً اقلیم کردستان عراق سعی کرده است و روابط خارجی گسترده و البته متوازنی را با جامعه بین الملل و به خصوص همسایگان خود برقرار کند که در این رابطه ویژه بین اقلیم کردستان عراق و جمهوری اسلامی ایران وجود دارد، اما این وضعیت طی سال های اخیر در ابهام فرو رفته است. چون اگر نگوییم در روابط فی مابین یک بحران جدی حکام است، ولی بی شک یک دیوار بلند از بی اعتمادی بین تهران به اربیل شکل گرفته است. با توجه به این شرایط غیرطبیعی و ناپایدار، چه در ایران و چه در اقلیم کردستان عراق ضروری است که با اراده جدی به تحقیق و پژوهش در این رابطه پرداخته شود. چرا که ادامه این شرایط می‌تواند نتایج ناگوار بیشتری را برای طرفین به دنبال داشته باشد.»

این دیپلمات اسبق اقلیم کردستان عراق در تهران نگاه انتقادی به رفتارهای مسئولان جمهوری اسلامی ایران داشته و پیرو آن چنین می گوید: «بخشی از دولتمردان در جمهوری اسلامی ایران در قبال اقلیم کردستان عراق بیشتر تحت تاثیر تبلیغات جریان هایی قرار گرفته اند از نزدیکی ایران و کردها در هر شکلی هراس دارند. در این فضا هجمه گسترده‌ای در جمهوری اسلامی ایران نسبت به اقلیم کردستان عراق و گاه مستقیماً مقامات ارشد اقلیم و حتی موجودیت اقلیم شکل گرفته است. باید به این نکته مهم توجه داشت که مردم احزاب و دولت در اقلیم کردستان عراق در شرایط سخت آوارگی از سوی جامعه و ملت ایران حمایت شده اند. لذا همواره و به طور مکرر مقامات اقلیم کردستان در مناسبت های مختلف قدردانی خود را نسبت به این پشتیبانی های ایران ابراز داشتند. حافظه تاریخی کردهای عراق هیچگاه حمایت همه جانبه ایران در حوادثی مانند شیمیایی حلبچه، آوارگی میلیونی کردها در ۱۹۹۱ و یا هجوم داعش را از یاد نخواهد برد. بر این اساس و قاعدتاً هیچ مبنای عقلی وجود ندارد که تصور شود مردم و دولت اقلیم کردستان عراق در جبهه مخالف با جمهوری اسلامی ایران قرار دارد.»/شرق