روسیه در هندسه سیاست خارجی هند

نویسنده: مریم احمدپور، پژوهشگر مسائل هند

دیپلماسی ایرانی: هم‌زمان با شروع پیش روی های نظامی روسیه در اوکراین، هند جزء معدود قدرت های بزرگی بود که رویکرد بی طرفی را اتخاذ کرد و از دادن هر گونه رای علیه روسیه در  شورای امنیت خودداری کرد. مواضع جانبدارانه هند در قبال روسیه علی رغم فشارهای ایالات متحده و جبهه غرب، اهمیت بازخوانی جایگاه مسکو در سیاست خارجی هند را نمایان می کند. با وجود آنکه بسیاری از تحلیلگران در بررسی روابط هند و روسیه، روابط نزدیک این دو کشور از زمان جنگ سرد را به عنوان علت العل قرار می دهند؛ اما تحولات اخیر منطقه ای نشان می دهد که روابط دهلی و مسکو را باید در چارچوبی فراتر از هم بستگی های جنگ سرد مورد کنکاش قرار دهیم.

به عبارت دیگر در پی این سوال که چه عواملی بر اهمیت روسیه در سیاست خارجی هند تاثیر گذار بوده که دهلی نو را ملزم به اتخاذ سیاست های جانبدارانه از روسیه در قبال بحران اوکراین کرده است؟ پاسخ را می توان در دلایل زیر جستجو کرد:

رقابت با چین

یکی از دلایل اصلی موضع دهلی در قبال اوکراین را باید در چارچوب مثلث روسیه، چین و هند مورد بررسی قرار داد. عامل نگرانی هند از بحران اوکراین، افزایش روابط چین با روسیه است که با انزوای مسکو در صحنه جهانی، قوی‌تر می‌شود. در حالی که هند خواهان مراکز مختلف قدرت برای خود در آسیاست، افزایش بستگی بین روسیه و چین این چندقطبی را تضعیف می کند. وابستگی فزاینده پوتین به شی جین‌پینگ، راهیابی هند به منافع حیاتی خود را دشوار می کند. یک متحد مهم که از نظر اقتصادی و دیپلماتیک کاملاً به یک دشمن استراتژیک کلیدی - چین - وابسته است، به نفع دهلی نیست. جنگ اوکراین نه تنها پوتین را در آغوش برادرانه شی پرتاب می کند، بلکه خطر منحرف کردن تمرکز ایالات متحده از کواد و اقیانوس آرام را نیز به همراه دارد. این می تواند واشنگتن را وادار کند که تهدید چین را کاهش دهد و بر اروپا تمرکز کند. وضوعی که برای هند بسیار ناخوشایند است.

یک نگرانی کلیدی برای سیاست خارجی هند این است که چگونه بحران اوکراین - و نتیجه غیرقابل پیش بینی آن - بر روابط روسیه با چین تأثیر می گذارد. شکی نیست که آشفتگی امنیتی در اروپا و طرد روسیه توسط غرب، مسکو را بیشتر به سمت پکن سوق خواهد داد. اگر وابستگی روسیه به چین عمیق‌تر شود و محکومیت روسیه از سوی غرب تشدید شود، مشارکت دهلی و مسکو می‌تواند در معرض خطر جدی قرار گیرد.

روسیه متحدی موازنه گر در کنار ایالات متحده
 
خروج ایالات متحده از افغانستان بدون در نظر گرفتن منافع هند و عدم مشارکت این کشور در مذاکرات صلح کابل، اعتماد سیاستمداران و افکار عمومی هند را نسبت به ایالات متحده متزلزل ساخت. هند در دو دهه اخیر روابط استراتژیک خوبی را با واشنگتن در زمینه های مختلف برقرار کرده است. مشارکت دو جانبه  هند و آمریکا اتحاد منسجمی را در برابر چین در در حوزه هند و پاسفیک به نمایش گذاشته است. اما تحولات افغانستان به هند نشان داد که برای پیش برد منافع منطقه ای خود نمی تواند تنها به مشارکت با ایالات متحده تکیه کند. دهلی نو نیاز به ابر قدرتی دیگر در کنار آمریکا دارد که در بزنگاه هایی چون بحران افغانستان بتواند از اهرم فشار آن برای پیشبرد خواسته هایش استفاده کند. در واقع قدرت گرفتن طالبان، نه تنها دستاوردهای ژئواستراتژیک هند در منطقه را به خطر انداخت، بلکه خوانش دهلی نو از قدرت پوتین در آسیای مرکزی و تأثیر جهانی آن را نیز تحت تأثیر قرار داد. هم اکنون هند به خوبی می داند که خلا قدرتی آمریکا در آسیای مرکزی توسط موسکو پر خواهد شد. برای تامین منافع هند در آسیا، در حوزه هایی که آمریکا حضور ندارد و یا سیاست های متضادی با هند دارد، روسیه متحد خوبی در برابر فشارهای ایالات متحده خواهد بود.

امنیت انرژی

هند در رده بنده قدرت، جز قدرت های متوسط رو به رشدی قرار دارد که موتورهای اقتصادی و صتعتی آن در دهه اخیر شتاب بسیاری گرفته و این امر نیاز روزافزون هند به منابع انرژی را گریز ناپذیر کرده است. در سه دهه گذشته، هند حدود 10 درصد از رشد جهانی را در عرصه صنعت به خود اختصاص داده است که طبق پیش بینی های صورت گرفته تا سال 2040، هند تقریباً 20 درصد از رشد جهانی در صنعت را به خود اختصاص خواهد داد و همین امر موجب خواهد شد که وابستگی دهلی نو به به واردات نفت - با در نظر گرفتن واردات نفت خام و صادرات فرآورده های نفتی - تا سال 2040 از 75 درصد فعلی به بیش از 90 درصد افزایش یابد (1).

در حال حاضر هند سومین مصرف کننده بزرگ نفت در جهان است و طبق اعلام آژانس بین‌المللی انرژی، هند طی 20 سال آینده بزرگ‌ترین متقاضای انرژی در جهان  است (2) و همین امر، انرژی را به یکی از اولویت های اصلی هند در پیشبرد سیاست خارجی خود بدل کرده است. هر گونه اخلال در تامین انرژی این کشور، تاثیر منفی بر اقتصاد، توسعه و برنامه های سیاست داخلی و خارجی دهلی خواهد گذاشت. در غیاب ذخایر عمده نفت و گاز در قلمرو هند، وابستگی آن به کشورهای صادر کننده نفت و گاز پر واضح است. به گفته آژانس بین المللی انرژی، روسیه بزرگترین صادرکننده نفت جهان به بازارهای جهانی و دومین صادرکننده بزرگ نفت خام پس از عربستان سعودی است (3). شروع بحران اوکراین، ژئوپلیتیک انرژی جهان را متلاطم کرده و قیمت نفت و گاز را به بالاترین سطح خود در یک دهه اخیر رسانده است. طبیعتاً چنین فرایندی یک مزیت برای صادرکنندگان نفت و یک هزینه مضاعف برای واردکنندگان محسوب می‌شود. بدون شک افزایش قیمت نفت و پیامدهای ناگواری را بر اقتصاد کشورهای وارد کننده خواهد گذاشت. از همین رو، هند با حفظ رابطه مساعد خود با روسیه از زمان شروع جنگ اکراین، و عدم پیروی از تحریم های غرب توانسته است نه تنها خود را از گزند افزایش جهانی قیمت نفت مصون دارد بلکه در حال حاضر مسکو به گزینه بدیل تامین انرژی هند با قیمت بسیار پایین تر نسبت به سایر صادر کنندگان نفت در بازار جهانی تبدیل شده است. 

به گزارش رویترز، از زمان تهاجم روسیه به اوکراین، هند حداقل 13 میلیون بشکه نفت روسیه را خریداری کرده است که تقریبا به اندازه خرید کل سال 2021 این کشور است (4).  هند از زمان شروع بحران اکراین، خرید نفت را با تخفیف بیست درصدی از روسیه آغاز کرده است (5) که به نظر می رسد با استفاده از سیستم تجارتی بر اساس روبل-روپیه این روند ادامه داشته باشد. در واقع آینده انرژی هند و به دنبال آن آینده اقتصادی این کشور،  بیش از هر اقتصاد بزرگ دیگری به کشورهای دارای منابع انرژی جهانی وابسته است و از همین روی روسیه به عنوان یکی از صادرکنندگان بزرگ نفت و گاز جهان جایگاه ویژه ای در سیاست خارجی دهلی نو دارد.  اخیرا نیرمالا سیتارامان، وزیر دارایی هند در پاسخ به سوالی درباره انتظارات جهانی نسبت به واکنش هند در برابر جنگ اکراین بیان کرد: «ما منافع ملی و امنیت انرژی خود را سرلوحه اولویت های خود در اتخاذ سیاست هایمان قرار می دهیم (6)». همین امر شاهد مثال خوبی برای درک یکی از دلائل حائز اهمیت هند در شکل دهی واکنش خود نسبت به بحران اوکراین است.

روابط نظامی با روسیه

بر اساس گزارش موسسه تحقیقات صلح بین المللی استکهلم (SIPRI)، روسیه دومین صادرکننده بزرگ تسلیحات در جهان پس از ایالات متحده است که حدود 20 درصد از صادرات جهانی را بین سال های 2017-2021 به خود اختصاص داده است. بر اساس آمار SIPRI، در میان واردکنندگان، هند در صدر جدول خریداران اسلحه قرار دارد و 11 درصد از واردات تسلیحات جهانی در سال‌های 2017-2021 را به خود اختصاص داده است. به گفته مرکز استیمسون مستقر در واشنگتن، حدود 85 درصد از زرادخانه موجود هند - از جمله جنگنده‌های MiG-29 وSukhoi SU-3 - از اتحاد جماهیر شوروی یا روسیه تهیه شده است. دهلی نو بزرگترین خریدار تسلیحات مسکو است و بر اساس آمار SIPRI، هند 28 درصد از فروش جهانی تسلیحات روسیه را به خود اختصاص داده است. علی رغم تلاش هند برای تنوع بخشیدن به تامین کنندگان سلاح های خود از کشورهایی چون فرانسه و آمریکا نتوانسته وابستگی خود را از موسکو کاهش دهد (7) که این وابستگی به دو دلیل رخ داده است:

نخست آنکه، اکثر کشورهای غربی از جمله ایالات متحده، فناوری دفاعی پیشرفته  خود را انتقال نمی دهند. هند برای رقابت با ابر قدرتی هم چون چین به فناوری های پیشرفته نظامی نیاز دارد. در مقابل روسیه این نیاز هند را بر طرف می کند. روسیه در سال 1980 با اجاره زیردریایی هسته ای به هند کمک وافری به این کشور در توسعه برنامه های هسته ای خود کرده است. اخیرا نیز هند علی رغم فشارهای ایالات متحده، سامانه هوایی اس-400 را از روسیه تحویل گرفت.

دوم، هزینه گزاف خریداری تسلیحات از غرب است. روسیه تسلیحات خودرا نسبت به غرب با قیمت های ویژه ارائه می کند. به عنوان مثال در سال گذشته هند قراردادهای خرید اسلحه های کوچک مانند تفنگ از فرانسه را به دلیل هزینه های بالای آن لغو کرد؛ زیرا توانست آن را با تفنگ های روسیه با قیمت بسیار پایین تر تامین کند (8). به طور مشابه نیز سال گذشته خرید پهپادهای مسلح از ایالات متحده را به دلیل هزینه بالای آن لغو کرد.

عوامل مذکور نشان می دهد روسیه جایگاه قابل تاملی در سیاست خارجی هند دارد. از همین رو اتخاذ هر گونه سیاست علیه روسیه می تواند جایگاه هند در آسیا به ویژه آسیای مرکزی را شکننده کند و منافع اقتصادی و سیاسی این کشور را تحت الشعاع قرار دهد. دهلی نو در مواضع مختلف بین المللی خود همواره نشان داده که اولویت های اقتصادی و منافع منطقه ای را سرلوحه ترسیم سیاست خارجی خود قرار می دهد از همین رو تلاش برای ایجاد روابط مناسب با قدرت های بزرگ و دوری از ایجاد تنش میان آنها از ویژگی های بارز سیاست خارجی هند است. به طور کلی، هند توانسته روابط نزدیک خود را با روسیه حفظ کند و در عین حال روابط راهبردی خود را با ایالات متحده و غرب به طور چشمگیری بهبود بخشد. تهاجم روسیه به اوکراین حفظ این موضع را سخت کرده است. در حال حاضر بهترین بدیل برای دهلی پایان مناقشه اوکراین است و چنانچه جنگ ادامه پیدا کند و تنش میان غرب و مسکو شدت بیشتری پیدا کند، هند در تنگنای بیشتری قرار خواهد گرفت.

با این وجود به نظر می رسد در صورت ادامه پیدا کردن بحران، هند استقلال راهبردی، گشایش و رشد اقتصادی، و رقابت با رقبای منطقه ای خود را هم چنان  راهنمای سیاست خارجی خود قرار دهد و همین امر دهلی را ناچار می سازد تا با توجه به موقعیت راهبردی روسیه به ویژه در مسئله رقابت با چین و امنیت انرژی، ارتباط خود را حتی علی رغم فشارهای غرب با مسکو حفظ کند. از سوی دیگر دهلی تلاش خواهد کرد که برای جلوگیری از ایجاد تنش با غرب، در آینده نیز همچنان رویکرد خنثی و بی طرف مآبانه خود را بدون جهت گیری مثبت به سمت روسیه تا پایان جنگ اوکراین حفظ کند.

----

1- https://economictimes.indiatimes.com/news/economy/indicators/india-to-overtake-eu-as-worlds-third-largest-energy-consumer-by-2030-iea/articleshow/80766446.cms?from=mdr
 2- https://www.spglobal.com/commodityinsights/en/market-insights/latest-news/coal/020921-india-to-lead-world-energy-demand-growth-oil-to-play-key-role-iea
 3- https://www.iea.org/reports/russian-supplies-to-global-energy-markets/oil-market-and-russian-supply-2
 4- https://www.nbcnews.com/news/world/russia-west-court-india-no-avail-neutrality-ukraine-rcna22549
 5- https://www.cnbc.com/2022/03/28/russia-india-india-buys-cheap-russian-oil-china-could-be-next.html
 6- https://www.reuters.com/world/russias-lavrov-lobbies-india-after-western-emissaries-make-case-sanctions-2022-04-01/
 7- https://www.france24.com/en/asia-pacific/20220322-india-tries-diplomatic-dance-on-ukraine-but-russia-is-an-awkward-partner
 8- https://caravanmagazine.in/security/ukarine-crisis-west-needs-understand-india-democratic-decline-russia-china