وین زهرآگین، این بار برای ایران

دیپلماسی ایرانی: مذاکرات هسته‌ای ایران بعد از توافق برجام و خروج برجام از روابط ایران و غرب، قرار است بار دیگر از 8 آدر 1400 با عنوان مذاکرات وین برای لغو تحریم‌های آمریکا علیه ایران آغاز شود.

با گذشت بیش از 3 سال از خروج دولت ایالات متحده آمریکا (اردیبهشت 1397) از توافق برجام و برقراری تحریم‌های فراگیر و فلج کننده اقتصادی و تجاری علیه ایران از سوی دولت ترامپ که مورد حمایت، پذیرش و اجرای اغلب کشورهای جهان حتی مدعیان دوستی با ایران مانند: هند، روسیه، چین و ... نیز قرار گرفته بود، توافق برای برگزاری دور جدید مذاکرات ایران و 1+4 (ظاهراً بدون حضور آمریکا)، چشم‌اندازی خوش‌بیانه در نظام بین‌الملل و افکار عمومی ایران ترسیم کرده است.

چشم‌اندازی که شهروندان ایرانی را به یک توافق جدید برای لغو تحریم‌های گسترده و ظالمانه علیه ایران خوش‌بین ساخته، پیامد وعده‌های دولت جدید به ریاست آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی است که در زمان تبلیغات انتخاباتی خرداد 1400 و طی چند ماه اخیر بعد از استقرار دولتش به شهروندان داده است. وعده‌هایی که در حوزه‌های اقتصادی بر تغییر و بهبود شرایط اقتصادی و افزایش رفاه شهروندان استوار و در سیاستگذاری خارجی نیز دارای محورهای زیر بوده است1:

- پایبندی به برجام با اقتدار خارجی در امتداد اقتدار داخلی

- سامان دادن اقتصاد، معیشت و فرهنگ و مسائل اجتماعی و حقوق مردم در عرصه سیاست خارجی

- تردید نکردن برای رفع تحریم‌ها و در کنار آن خنثی‌سازی تحریم و شرطی نکردن اقتصاد

- توجه ویژه به دیپلماسی اقتصادی در کنار دیپلماسی سیاسی و استفاده از ظرفیت‌های اقتصادی منطقه‌ای

این‌گونه وعده‌های دولت جدید که در سیاست خارجی آن در سه ماه گذشته پیگیری شده دارای جلوه‌هایی است که در برقراری مذاکرات و روابط جدید با همسایگان ایران، سفرها و دیدارهای مکرر وزیر امور خارجه و معاون ایشان در چارجوب سیاست رفع تحریم و برقراری روابط متوازن با قدرت‌های اروپایی و آسیایی قابل مشاهده است.

اگر چه این خوش‌بینی به آنچه مذاکرات 8 وین برای لغو تحریم‌های آمریکا علیه ایران نامیده می‌شود کمی مبالغه‌آمیز است، اما شواهد حاکی از آمادگی طرفین اصلی این مذاکره یعنی ایران و آمریکا برای پذیرش شرایط یکدیگر و حرکت در مسیر کاهش تنش‌های دوجانبه و شاید بازگشت دردناک و حتی موقت به نقطه آغاز توافق برجام در سال 1394 است! 

سیاستگذاران سیاست خارجی ایران که فراتر از وزارت امور خارجه، وزیر امور خارجه و حتی شورای عالی امنیت ملی ایران هستند، اکنون به این نتیجه رسیده‌اند که شرایط برای یک توافق موقت جهت خروج از فشار سنگین تحریم‌های ضد ایرانی فراهم شده و ایران نیز در حال حاضر در موقعیت بهتری نسبت به سال‌های گذشته برای ورود به مذاکره و توافق مجدد قرار گرفته است.

موقعیت برتری که ایران در شرایط کنونی دارد دارای مؤلفه‌های زیر است:

یکم - افزایش و تقویت ابزارهای چانه‌زنی منطقه‌ای و جهانی ایران: با کنار رفتن دولت دونالد ترامپ و روی کار آمدن دولت دمکرات جو بایدن در آمریکا که همزمان با ماه‌های پایانی دولت دوازدهم در ایران بود، رویکرد سیاست خارجی ایران دچار یک تحول شده و بر توازن سیاستی با دولت بایدن متمرکز گردید، هر چند رفتار دستگاه دیپلماسی ایران تا حدودی رویکرد جدید سیاست خارجی را کم‌رنگ ساخته بود.

توازن‌جویی ایران با دولت جدید آمریکا پیامد افزایش و تقویت ابزارها و منابع چانه‌زنی ایران در مذاکرات با غرب به‌خصوص آمریکاست که شامل موارد زیر می‌شود:

1- افزایش سطح غنی‌سازی در ایران تا 60درصد و اعلام رسمی آن از سوی دولت ایران.

2- ادامه خرید نفت ایران از سوی چین و صادرات بنزین به برخی کشورها با وجود تلاش‌های آمریکا برای مصادره نفت ایران در دریاها.

3- افزایش فشار تحولات یمن به‌خصوص برتری نظامی محور مورد حمایت ایران بر رقیبان منطقه‌ای ایران به‌ویژه خصوص عربستان و امارات متحده عربی. 

4- نابسامانی و بحران اقتصادی شدید ترکیه که این کشور را با موجی از نارضایتی‌های داخلی مواجه ساخته و نیاز به ایران را برای تضمین بقای دولت اردوغان ضروری ساخته است.

5- شدت تنش میان آذربایجان و ارمنستان و بحرانی شدن قفقاز بزرگ که همکاری و حضور ایران برای مدیریت این بحران را مهم کرده است.

6- سقوط دولت افغانستان، به قدرت رسیدن مجدد طالبان در این کشور و آشوب  در درون و در مرزهای افغانستان با همسایگان که نقش ایران در کنترل مسائل و بحران کنونی این کشور را برای نظام جهانی اهمیت داده است.

7- افزایش فشار مهاجران در مرز بلاروس و لهستان که سبب ظهور بحران در روابط اروپا و ناتو با روسیه و بلاروس شده و اروپا را از هرگونه تنش با ایران برحذر داشته است.

8- تنش نظامی و سیاسی در مرز روسیه و اوکراین که اروپا و ناتو را نیز تهدید می‌کند و اروپا برای برتری سیاسی و بین‌المللی نیاز به همراهی قدرت‌های منطقه‌ای ازجمله ایران دارد.

9- وضعیت نابسامان انرژی در جهان به‌ویژه افزایش قیمت سوخت و نفت در بازارهای جهانی به‌خصوص انگلیس که سرمای سخت زمستان امسال در اروپا را بحرانی ساخته و تحریم نفتی ایران را سیاستی احمقانه و سادیستی برای اروپا جلوه می‌دهد.

هر کدام از مؤلفه‌های ذکر شده می‌تواند دلیلی حیاتی برای غرب و به‌ویژه اروپا برای توافق جدید با ایران و تلاش برای رفع تحریم‌های ایران به‌خصوص تحریم‌های انرژی و نفت ایران باشد.

دوم – ضرورت‌های داخلی ایران برای تعامل و نرمش در دستیابی به توافق مجدد: تحریم‌های 40 ساله آمریکا علیه ایران به‌ویژه تحریم‌های فراگیر و فلج‌کننده 5 سال اخیر، فشاری بی‌نهایت بر ایران و شهروندان آن وارد کرده که نرمش سیاستگذاران ایرانی برای کسب توافق مجدد و رفع تحریم برای تضمین بقای ایران را اجتناب‌ناپذیر ساخته است.

اهمیت حیاتی رفع تحریم‌ها برای ایران را می‌توان در سخنان آیت‌الله رئیسی در مراسم تحلیف ایشان که می‌گویند: «تحریم‌ها علیه ملت ایران باید لغو شود و از هر طرح دیپلماتیک که این هدف را محقق کند حمایت خواهیم کرد.»2 به خوبی مشاهده کرد. ضرورتی که بر بقای ایران و ادامه برتری ایران در نظام جهانی و معادلات منطقه‌ای نیز اثرگذار است.

برخی بایسته‌های توافق برای رفع تحریم‌های ایران در مذاکرات 8 وین حتی اگر توافق دردناک باشد، چنین است:

1-    نابسامانی شدید اقتصاد جهانی و اثرگذاری آن بر مشکلات و بحران اقتصاد ایران.

2- نارضیاتی و ناخشنودی شهروندان ایرانی از شرایط اقتصادی خویش طی چند سال گذشته و ظهور مکرر موج‌های اعتراض و آشوب.

2-    تغییرات شدید اقلیمی که توافق و رفع تحریم برای مقابله با دامنه و پیامدهای آشوب‌ها و تغییرات اقلیمی را ضرورتی حیاتی برای ایران ساخته است.

4- تلاش دولت‌های رقیب و دشمن ایران برای تقویت نارضایتی شهروندان ایران از مسایل اقتصادی و ایجاد موج های آشوبی در ایران.

5- تغییر موازنه منطقه‌ای در آسیای جنوب غربی و ائتلاف‌سازی علیه ایران که نیاز ایران به تنش‌زدایی با اروپا و آمریکا را افزایش می‌دهد.

6- سوءاستفاده برخی رقیبان منطقه‌ای و همسایگان از تحریم‌های آمریکا علیه ایران برای انزوای ایران و کسب درآمدهای خاص از دور زدن تحریم‌ها که نمونه آن دولت ترکیه است!

و... که تلاش‌های دولت آیت‌الله رئیسی برای دستیابی به یک توافق جدید در مذاکرات وین و لغو تحریم‌های ضد ایران را در اولویت سیاستگذاری عمومی ایران قرار داده است.

سوم - توصیه بزرگان به تعامل و مذاکره حتی با دشمنان: یکی از اصول بنیادین در سیاستگذاری عمومی را می‌توان اصل تعامل و مذاکره برای تحقق اهداف قلمداد کرد که در سیاستگذاری خارجی نمودهای بیشتری می‌یابد.

با وجود دشمنی‌های بیش از 40 ساله دولت آمریکا و برخی قدرت‌های اروپایی علیه ایران، اکنون تعامل، مذاکره و توافق برای رفع تحریم‌ها و کاهش تنش میان ایران و غرب را می‌توان اصلی حیاتی برای تضمین بقای ایران در نظام آشوبناک کنونی جهان محسوب کرد.

در اثبات ضرورت حیاتی بودن توافق 8 وین برای ایران و سیاستگذاران ایرانی می‌توان به حکم و توصیه‌های بزرگان دین اشاره کرد، آنجا که حضرت امام علی (ع) می‌فرمایند:" وَجَدتُ المُسالَمَةَ مالَم یَکُنْ وَهنٌ لِلإسلامِ أنجَعَ مِنَ القِتالِ " یعنی: من صلح را تا آن‌گاه که مایه وهن اسلام نباشد، کارسازتر از جنگ یافته‌ام .

این روایت امام علی (ع) نشان می‌دهد تا زمانی که صلح و توافق سبب وهن، تحقیر و ضعف  اسلام یا ایران نشود، از سایر سیاست‌ها حتی جنگ نیز کاراتر و اثربخش‌تر است.

حضرت امام خمینی (ره) نیز چنین حکمی در سیاستگذاری خارجی دارند. آنجا که  در 18 بهمن 1357 می‌فرمایند: «ما با اسرائیل چون غاصب است و در حال جنگ است با مسلمین، روابطی نخواهیم داشت و اما آمریکا و شوروی؛ اگر دخالت در امور داخلی ما نکنند و با ما روابط حسنه داشته باشند با آنها روابط برقرار خواهیم کرد.»3 این سخنان امام خمینی (ره) نیز حکمی بر ضرورت تعامل و توافق با غرب و به ویژه آمریکا در صورت عدم مداخله در امور داخلی ایران است.

به صراحت می‌توان ادعا کرد که شرایط کنونی نظام جهانی و وضعیت کنونی ایران، چنان حساس است که یکی از بزنگاه‌های تاریخی برای ایران را شکل داده است. بزنگاه تاریخی که می‌تواند به شکلگیری یک نظم نوین جهانی و منطقه‌ای در منطقه در راستای هداف راهبردی ایران بدل گرد یا برخلاف آن.

*

در اوایل قرن بیستم بود که آدولف هیتلر، رهبر آلمان نازی در کتاب خود "نبرد من" به صراحت به شرایط و زیستواره سیاسی و اجتماعی شهر وین حمله کرده و آن را "وین ماری زهرآگین" نام می‌نهد4، شهر وین که مرکز تعامل، مذاکره و مذاکره، توافق و همزیستی مسالمت‌آمیز برای نژادها، مذاهب، افکار و ایدئولوژی‌های متفاوت بود، فضایی جهان وطنی داشت که به شدت مورد انتقاد هیتلر قرار می‌گیرد. 

سال‌هاست که وین به شهری برای مذاکرات ایران و غرب بر سر مسائل هسته‌ای ایران و با بهتر بگوئیم ظهور ایران به عنوان یک قدرت بزرگ منطقه‌ای و جهانی، بدل شده که شرایط جوی و سیاسی آن برای برخی سیاستگذاران و مذاکره کنندگان ایران بسیار بهتر و آشناتر از فضا و شرایط ایران و تهران شده است. چنین شرایطی است که وین را به "ماری زهرآگین" برای اهداف راهبردی ایران بدل کرده که نمونه بارز آن در مذاکرات برجام و اعتراف بسیار دیروقت دکتر محمدجواد ظریف پیرامون عدم دقت در نگارش و مطالعه متن توافق برجام پیرامون واژه‌های "تعلیق" یا "لغو" تحریم‌های ایران قابل مشاهده و تأمل است.  

**

اکنون قرار است از هشتم آذر در وین زهرآگین به مذاکرات مجدد جهت رفع تحریم‌های ایران پرداخته شود، علاوه بر دقت و هوشیاری مذاکره کنندگان ایران، لازم است تا فضای رسانه‌ای و دیپلماسی عمومی ایران نیز سیاستی جدید در حمایت از این مذاکرات داشته باشد.

سیاست جدید رسانه‌ای و دیپلماسی عمومی که بر احتمال زهرآگین بودن برخی پیامدها و بندهای توافق 8 وین معطوف بوده و افکار عمومی شهروندان ایران را برای پذیرش نتایج و پیامدهای شاید دردناک و زهرآگین توافق جدید وین آماده سازد.

واقعیت کنونی ایران و نظام جهانی این است که ایران هر چند حق انتخاب دارد اما قدرت انتخاب لازم برای حضور در مذاکره وین را ندارد. اما به هرحال مطابق توصیه‌ها و احکامی مانند توصیه امام علی(ع) و امام خمینی باید سیاست تعامل، مذاکره و توافق با غرب و آمریکا همچنان در دستورکار اصلی دولت ایران و ضرورت بنیادین سیاستگذاران ایرانی باشد، حتی اگر نیش زهرآگین وین را نیز نوش جان کنند.

منابع:

1-    خبرگزاری ایسنا. 30 خرداد 1400. به آدرس:  https://www.isna.ir/news/1400032922195
2-     خبرگزاری تسنیم. 14 مرداد 1400. به آدرس:  https://www.tasnimnews.com/fa/news/1400/05/14/2549645
3-    سیاست خارجی و روابط بین الملل از دیدگاه امام خمینی. تهران. تبیان. 1387. چاپ دوم. ص 150
4-     استنلی، جیسن. سازوکار فاشیسم- سیاست ما و آنها. ترجمه بابک تختی. تهران. نگاه. 1398. چاپ اول. ص 126