شمالگان؛ جغرافیای نوین تنش های بین المللی

نویسنده: ابوالفضل پازوکی، پژوهشگر و فارغ التحصیل رشته روابط بین الملل دانشگاه بین الملل قبرس

دیپلماسی ایرانی: شمالگان منطقه ای است پیرامون قطب شمال که در دو دهه گذشته با توجه به ذوب شدن یخ های قطبی و وجود ذخائر فراوان نفت و گاز در بستر آن، اهمیت بسزایی در روابط بین الملل پیدا کرده  است. روسیه، سوئد، فنلاند، نروژ، ایسلند، دانمارک، کانادا و ایالات متحده امریکا هشت کشور این منطقه هستند که در کنار هم شورای شمالگان را تشکیل می دهند؛ شورای بین دولتی که برای پیشبرد همکاری های زیست محیطی و نزدیک کردن کشورهای این منطقه در سال 1996 در اتاوای کانادا شکل گرفت. 

گرمایش زمین که تبدیل به یک بحران نه تنها زیست محیطی بلکه بحران سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در جهان شده ردپای خود را در روابط بین الملل نیز برجا گذاشته است. بی شک، یکی از ردپاهای بزرگ گرمایش زمین در شمالگان قابل مشاهده است؛ جایی که ظرف پنج دهه گذشته سالیانه به طور متوسط 21000 مایل مربع از یخ هایش ذوب شده اند. این رویداد منجر شده تا کشورهای پیرامونی وارد رقابت شدید با یکدیگر برای تصاحب و به تملک در آوردن منابع سرشار آن شوند. بنا بر برخی تخمین ها حدود یک چهارم ذخائر نفت و گاز جهان به تنهایی در شمالگان است که این به خوبی نشان دهنده دلیل رقابت های کشورها برای تصاحب ذخائر آن است. از همین رو مایک پمپئو، وزیر امور خارجه وقت امریکا در سال 2019 گفت: "منطقه شمالگان جغرافیای جدید رقابت قدرت های بزرگ است و کشورهای این منطقه باید با این واقیعیت مواجهه شوند."

روسیه و کانادا بیشترین ادعاها را در بین کشورهای شورای شمالگان پیرامون مالکیت این منطقه در دو دهه گذشته داشته اند. روسیه حتی در سال 2001 با فراهم کردن چند سند قدیمی و ارائه آن به سازمان ملل درصدد بود تا کل این منطقه را جزئی از قلمرو خود دربیاورد که به دلیل ضعیف بودن اسناد و مدارک با شکست مواجه شد. اما با این وجود روسیه در سال 2017 و برای اثبات مالکیتش پرچم خود را که از جنس تیتانیوم بود در بستر اقیانوس منجمد شمالی نصب کرد. این حرکت دولت روسیه با واکنش شدید و خصمانه دیگر کشورهای عضو شورای شمالگان به خصوص دانمارک، کانادا و امریکا مواجه شد. آنها این حرکت را در تقابل آشکار با کنوانسیون حقوق دریایی سازمان ملل که از سال 1982 به اجرا درآمده است تلقی کردند. طبق این کنوانسیون هر کشوری تا 200 مایلی سواحل خود مالک بستر دریایی آن است که این بدین معناست چیزی در حدود یک میلیون کیلومتر مربع  در این منطقه بدون مالک مشخصی است. این همان جایی است که کشورهای شورای شمالگان بر سر آن با یگدیگر اختلاف شدید دارند. از دیگر نقاط اختلاف در این منطقه می توان به گذرگاه شمال – غرب که در نزدیکی کاناداست اشاره کرد. این گذرگاه که در نتیجه آب شدن یخ ها به یک مسیر مهم کشتیرانی تبدیل شده محل مناقشه کانادا با همسایه جنوبی خود یعنی ایالات متحده در این چند سال گذشته بوده است. کانادا با اعمال برخی قوانین درصدد اعمال حاکمیت خود بر این گذرگاه بوده که با واکنش منفی امریکا روبه رو شده است.
 
اما تنش های موجود در شمالگان محدود به این هشت کشور نمی شود؛ چرا که در چند سال گذشته و با تشدید از بین رفتن یخ ها و تبدیل شدن آن به مسیر کشتیرانی، جمهوری خلق چین که حدود 900 مایل -1448- کیلومتر با این منطقه فاصله دارد در پی گسترش حضور خود  به منظور بهره برداری اقتصادی، تجاری و انرژی است. در این راستا چین در سال 2013 به عنوان عضو ناظر شورای شمالگان درآمد و شش سال پس از پیوستن به این شورا از برنامه "جاده ابریشم قطبی" خود خبر داد. چین حتی به روسیه پیشنهاد اعطای وام و سرمایه گذاری مستقیم در پروژهای انرژی این کشور در شمالگان که به علت کمبود سرمایه به حالت تعلیق درآمده است را داد اما به  علت بیم از افزایش نفوذ پکن از سوی مسکو رد شد.  علی رغم این مخالفت ها، چین با ارائه طرح جاده ابریشم قطبی و احداث پایگاه نظامی درصدد اعمال نفوذ در این منطقه است. توسعه طلبی چین و افزایش نفوذ آن در این منطقه منجر به نوعی همگرایی و همکاری کشورهای عضو شورای شمالگان در راستای خنثی سازی و پس زدن نفوذ روزافزون اژدهای زرد در چند سال گذشته شده است.

خلاصه کلام آنکه تغییرات آب و هوایی و گرمایش زمین که منجر به آب شدن یخ های قطبی شده منطقه شمالگان را به فهرست جغرافیای تنش های بین المللی اضافه کرده است؛ منطقه ای که برای قرن ها از تصرف و دخالت بشر مصون بود. حالا باید دید که آیا روند موجود در شمالگان به برخورد نظامی بین کشورهای مدعی همچون روسیه، چین، کانادا و امریکا منتهی خواهد شد یا خیر.

منابع: