اشتغال در تحریم ها آسیب ندید، در کرونا چرا

نویسنده: جواد صالحی اصفهانی

دیپلماسی ایرانی: هدف از تحریم های شدید علیه ایران ایجاد فشار بر رهبران این کشور از طریق دشوار کردن زندگی برای شهروندان آن است. این تحریم ها تاکنون در ایجاد بحران اقتصادی و آسیب رساندن به رفاه ایرانی های عادی موفق عمل کرده اند. در این مقاله به تاثیر تحریم ها از سال 2010 بر مصرف خانوار و اشتغال پرداخته شده و طبق نتایج آن، در حالی که درآمد و مصرف خانوار متحمل به شدت آسیب دیده، اما وضعیت اشتغال انعطاف بیشتری داشته است.

نتیجه گیری

تحریم های شدید از سال 2011 بی شک ضربه بزرگی به اقتصاد ایران وارد کرده است. این تحریم ها صادرات نفت را به شدت کاهش داده و تجارت بین المللی ایران را مختل کرده اند. با این حال، عوامل دیگر داخلی و خارجی نیز بی شک در رشد اقتصادی کند یک دهه گذشته نقش داشته اند. پایین آمدن قیمت نفت از سال 2014 درآمدهای دولت را بیشتر کاهش داده و سوء مدیریت و فساد اقتصادی مانع از واکنش مناسب در سیاست گذاری در برابر شوک های خارجی شده است. با توجه به شدت شوک خارجی ناشی از تحریم ها، هیچ سیاست گذاری نمی توانست مانع از بروز یک بحران اقتصادی شود یا مردم عادی ایران را کاملا در برابر سقوط سطح زندگی محافظت کند. در بخشی از این گزارش به طور تفصیلی به برآورد میزان افت سطح زندگی در مناطق مختلف (شهری و روستایی) و گروه های مختلف درآمدی پرداخته شد؛ اما امکان مشخص کردن دقیق اینکه چه میزان از افت سطح زندگی به دلیل تحریم ها بوده یا اینکه کدام سیاست ها می توانند خسارت را بهتر محدود کنند، از توان این گزارش خارج بوده است.

یافته های اصلی این گزارش درباره سطح استانداردهای زندگی عبارتند از: اول، متوسط سرانه مصرف از زمان تحریم های ایالات متحده در سال 2011 به میزان قابل توجهی کاهش یافته است. سرانه مصرف در سال 2019 نسبت به سال 2010 برابر با 17.7 درصد کاهش داشت و به سطح سال 2002 رسید. 

دوم، کاهش سرانه مصرف به طور مساوی در مناطق مختلف اتفاق نیافتاده است. مناطق روستایی بیشترین آسیب را دیدند و پس از آنها مناطق شهری به استثنای تهران قرار می گرفتند. در مقایسه با سال 2010، میانگین مصرف در مناطق روستایی 30 درصد و در سایر مناطق شهری 22.6 درصد کاهش داشت، اما در تهران کاهش سرانه مصرف تنها به 9 درصد رسید.

سوم، نرخ فقر در سه منطقه جمعیتی افزایش یافته است. در سطح ملی تقریبا دو برابر شده و از پایین ترین نقطه یعنی 6.4 درصد در سال 2012، در سال 2019 به 12.1 رسیده است که یعنی در سال 2019 چهار میلیون نفر بیشتر از سال 2012 سطوح مصرف زیر خط فقر بین المللی 5.50 دلار (دلار به نرخ دولتی) داشتند. همانطور که انتظار می رفت، بیشترین میزان فقر در مناطق روستایی (22.9 درصد) و پس از آن سایر مناطق شهری (8.8 درصد) و تهران (7.5 درصد) بوده است. نکته قابل توجه این است که سیاست انتقال وجه نقد (یارانه دولتی) که توسط محمود احمدی نژاد، رئیس جمهور سابق، اجرا شد، در سال های 2011 و 2012 پس از موج اول تحریم ها از افزایش نرخ فقر جلوگیری کرد و حتی آنها را کاهش داد. در موج دوم تحریم ها در سال های 2018 و 2019 دولت حسن روحانی سخاوتمندی در انتقال پول نشان نداد که بعضا به دلیل مخالف بودن او با چنین رویکردی از نظر ایدئولوژیک بود و بعضا به دلیل اینکه منابع لازم برای اجرای چنین سیاستی را نداشت.

چهارم، با استفاده از داده های جمع آوری شده در سال های 2018 و 2019 برآوردهایی درباره ویژگی های خانوار صورت گرفت که در سال 2019 بیشترین ارتباط را با فقر داشتند. تجزیه و تحلیل ها نشان دادند برخی از الگوهای رایج که در سایر نقاط جهان در حال توسعه نیز قابل مشاهده است از جمله در معرض خطر شدیدتر فقر بودن خانواده هایی که سرپرست زن دارند، خانواده هایی که فردی با تحصیلات کمتر سرپرست آنهاست و خانواده های پرجمعیت، در ایران هم وجود دارند. اما نکته تعجب آور این بوده که در صورت مشابه بودن ویژگی های خانوار، ساکنان شهری نسبت به ساکنان روستا بیشتر در معرض فقر قرار گرفته اند و این در حالی است که در آمار کلی نرخ فقر در مناطق روستایی به طور متوسط بیشتر از مناطق شهری است.

پنجم و آخر اینکه تاثیر بحران اقتصادی در اشتغال کمتر از میزان مصرف بوده است. این امر تا حدی به این دلیل بوده که اشتغال در ایران نسبتا سخت و ثابت است و انقباضات تولیدی به سرعت در آن منعکس نمی شود. به علاوه، موافقت دولت با افزایش قیمت ها در شرایطی که ارزش ارز ملی به دلیل تحریم ها کاهش داشت، تولید داخلی در برخی از بخش های تولیدی توانایی رقابت بیشتری یافت. در حالی که این سیاست اشتغال را نسبتا در برابر شوک تحریم ها مقاوم ساخته، اما قادر به محافظت از درآمد واقعی نبوده چرا که اساسا دلیل اصلی ثبات در آمارهای اشتغال، کاهش دستمزدهای واقعی بوده است.

منبع: دانشکده مطالعات پیشرفته بین الملل دانشگاه جان هاپکینز / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34