بازنگری منافع اروپایی و آمریکایی در رابطه با ایران در ۲۰۲۱

نویسنده: کورنلیوس آدیبار

دیپلماسی ایرانی: توافق هسته ای ایران دولت دونالد ترامپ را دوام آورد و اکنون امکان پیوستن دولت جدید جو بایدن به آن وجود دارد؛ اما این بدان معنا نیست که می توان به وضعیت پیش از خروج واشنگتن از توافق بازگشت. سال ها تحریم و قلدری نه تنها به موضع گیری شدیدتر پایتخت های سراسر جهان در برابر واشنگتن انجامیده، بلکه حقایقی را آشکار ساخته که باید با دیپلماسی فزاینده حل و فصل شوند که یعنی به رغم آنکه اروپایی ها و ایالات متحده بر سر اصول دستیابی به یک توافق دیگر با ایران اتفاق نظر دارند، اما هنوز مجبور به چانه زنی در مورد چگونگی انجام این کار هستند.

منافع استراتژیک اتحادیه اروپا در رابطه با جمهوری اسلامی سه هدف به هم پیوسته را شامل می شود: اول، حمایت از رژیم منع گسترش سلاح های هسته ای و جلوگیری از تولید سلاح هسته ای توسط ایران یا هر کشور دیگر؛ دوم، جلوگیری از یک جنگ تمام عیار با درگیر شدن ایران و خطر بی ثباتی بیشتر در منطقه؛ و سوم، نشان دادن توانایی اتحادیه اروپا در صحنه بین المللی. اتحادیه اروپا در 2015 با برجام به هر سه این اهداف دست یافته بود و سیاست گذاران اروپایی از آن زمان به این توافق پایبند بوده اند.

از رویکرد ایران محور تا رویکرد در قبال کل خلیج فارس

توجه به این نکته مهم است که حفظ برجام به خودی خود هدف نیست و نباید باشد. با توجه به توانایی ایران در ایجاد بی ثباتی در منطقه چه از طریق متحدان (نیروهای نیابتی) و چه از طریق برنامه موشکی، پرونده هسته ای این کشور همواره مورد توجه اروپایی ها بوده است. اما اکنون که برنامه انرژی هسته ای در امارات متحده عربی نیز آغاز شده و این کشور امسال اولین راکتور خود را به کار گرفته و عربستان سعودی  هم به طور فزاینده در حال تقویت برنامه موشکی خود است، پرونده هسته ای یک بعد منطقه ای مشخص پیدا کرده و از این رو، گفت و گوها درباره برجام باید چارچوب منطقه ای هم داشته باشد.

توافق هسته ای قرار بود به «صلح و امنیت منطقه و جهان» کمک کند، اما اروپایی ها امیدوار بودند که این توافق بتواند به تغییرات تدریجی در داخل ایران نیز منجر شود. تصور بر این بود که گشایش اقتصادی ناشی از توافق سال 2015 باعث تقویت نیروهای میانه رو و تکنوکرات ها در جمهوری اسلامی می شود. اروپا برای این منظور و براساس اصول بنیادی سیاست خارجی خود بیش از آنکه ایران را تحت فشار قرار دهد، سعی داشت که با این کشور در تعامل باشد. این مساله در برنامه جامع سیاست های اتحادیه اروپا شامل روابط اقتصادی، انرژی، محیط زیست، مهاجرت، مبارزه با مواد مخدر، کمک های بشردوستانه، حمل و نقل، حفاظت از جامعه مدنی، همکاری علمی و غیرنظامی هسته ای و همچنین فرهنگ نمود یافت.

هیچ یک از این اهداف فی نفسه مغایر منافع اعلام شده ایالات متحده نیستند. مشکل در چگونگی دستیابی به آنها است. در دولت ترامپ رویکرد واشنگتن و تلاش آن برای وادار کردن تهران به تسلیم نتوانست جمهوری اسلامی را به میز مذاکره بکشاند و حتی امکان این اتفاق را به شدت ضعیف کرد. دولت جدید بایدن باید مجددا رویکرد اواخر دهه 2000 و اوایل 2010 با همکاری اروپایی و در حالت ایده آل با مشارکت چین و روسیه را در پیش بگیرد.

ریاست جمهوری بایدن نه تنها با پتانسیل منافع مشترک اروپایی-آمریکایی در برابر ایران همراه است، بلکه می تواند اقدام مشترک توسط آنها را نیز تحقق بخشد. بایدن در کارزار انتخاباتی وعده داد در صورت بازگگشت ایران به تعهداتش، او نیز آمریکا را به توافق بازمی گرداند. از دیدگاه اروپا، این بدان معناست که بایدن باید سریع تر در معکوس کردن خطاهای ترامپ در سیاست گذاری و بازگشت به وضعیت پیش از خروج آمریکا از توافق هسته ای ایران، اقدام کند.

نیاز به دیپلماسی در سرزمین های ناشناخته حتی بعد از توافق

بازگشت به برجام در واقعیت کار ساده ای نیست. برای اولین بار ایران در واکنش به تحریم های سال های اخیر موضع سخت تری اتخاذ کرده و منطقه نیز آشفته تر شده است. به علاوه، با نزدیکی مهلت برخی بندهای غروب در برجام که به معنای پایان برخی محدودیت های هسته ای ایران در سال 2023 هستند، نیاز به تمدید برخی از محدودیت ها وجود دارد. همانطور که جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی بایدن، گفته، رئیس جمهوری باید «فورا» روند مذاکره برای یک توافقنامه بعدی یا یک «برجام افزوده (پلاس)» را آغاز کند. اینجا جایی است که اروپایی ها می توانند به عنوان تسهیل کننده بالقوه گفت و گوهای چندجانبه وارد عمل شوند. جدای از مذاکرات برای پایان دادن به جنگ ها در سوریه و یمن و برای ایجاد ثبات در شرایط امنیتی در عراق، لازم است مساله متحدان ایران در منطقه از حزب الله گرفته تا حوثی ها و گروه های شبه نظامی شیعه مورد گفت و گو قرار گیرند. (این مطلب ادامه دارد.)

منبع: نهاد مطالعات سیاسی فردریش ابرت / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34